Prehistoria

Początki człowieka - początki kultury

Wbrew powierzchownym wyobrażeniom historia człowieka nie zaczęła się wraz z nastaniem najstarszych znanych cywilizacji, które powstały na Bliskim Wschodzie oraz w basenie Morza śródziemnego w okresie zwanym starożytnością.

Początków człowieka nie wyznacza wcale wynalazienie pisma, które datuje się na około IV tysiąclecia p.n.e. W obliczu rozwijającej się dziś paleontologii, antropologii, archeologii ale także nowych dziedzin wiedzy, jak choćby zyskującej na znaczeniu psychologii ewolucyjnej, warto przywrócić tzw. człowiekowi pierwotnemu, z okresu paleolitu i wczesnego neolitu, należne mu miejsce.

Zrozumienie, że większość dziejów homo sapiens przypadła na czasy przed cywilizacją, jaką rozpoznajemy, dzięki pozostawionym śladom i artefaktom, pozwala umieścić refleksję o człowieku w odpowiednim kontekście i lepiej uzasadnia naszą więź z resztą świata przyrody.

To skrótowa, znakomita historia najdawniejszych ludzi:

Sztuka pierwotna

Jak pisze Zbigniew Herbert:

Nie od Egipcjan, Greków i Rzymian – jak uczyły podręczniki – rozpoczyna się historia sztuki. Pewien Francuz napisał książkę pt. “40 tysięcy lat sztuki współczesnej” i nie ma w tym ani krzty przesady. Początki działalności artystycznej człowieka toną w mrokach paleolitu. Świadectwem życia naszych pradawnych przodków obok narzędzi są rzeźby, malowidła na skałach. Było więc i jest istotną potrzebą człowieka i nicią wiążącą odległe epoki utrwalanie obrazu świata. To, co towarzyszy ludzkości od jej zarania, jak praca, narzędzie i ogień, nie może być ignorowane przez żadnego myślącego człowieka. Wszyscy byliśmy artystami, tylko zapomnieliśmy o tym. Tak zwane niezdarne rysunki dziecka wykazują większą wrażliwość koloru, więcej poczucia przestrzeni, daleko wyższą zdolność oddawania kształtu niż nasze oczy przyzwyczajone do schematów, do tego, że ściana jest zawsze biała, stół brązowy, a niebo pogodne tak samo niebieskie. [O czym będziemy rozmawiali: o sztuce, HW 333s ] Esej Herberta : O czym będziemy rozmawiali? O sztuce.

Herbert poświęcił pierwotnym dziełom sztuki esej otwierający zbiór Barbarzyńca w ogrodzie pt. Lascaux. Położoną na terenie współczesnej Francji jaskinię, zawierającą malowidła naścienne pochodzące sprzed ok. 19 000 lat, Herbert nazwał Kaplicą Sykstyńską naszych praojców.

Malowidła w Lascaux możba teraz obejrzeć na wspaniałej prezentacji przygotowanej przez francuskie ministerstwo kultury , którą znajdziesz tutaj

Herbert odmalowuje w swoim eseju podziw dla pierwotnych artystów a zarazem wskazuje na bliskość i wspólnotę przeżywania świata, charakterystyczną dla ludzi, niezależnie od czasów i okoliczności ich życia.

Artyści współcześni wobec prehistorii

Wisława Szymborska, Jaskinia

Wiersz znajdziesz tutaj

Zadania do tekstu:

1. Jaka atmosfera panuje w jaskini? Za pomocą jakich obrazów jest zaprezentowana?
2. Przedstaw sytuację liryczną utworu (kto mówi, do kogo, gdzie, kiedy?)
3. Nic , cisza, ciemność - co oznaczają w wierszu?

Ostatecznie to właśnie dzięki wyobraźni zapełniającej obojętną naturę tym, co ludzkie, czyli kulturą, stało się możliwe wyjście człowieka z jaskiń, czyli – jak sugerują badacze prehistorii – wyjście z macicy Wielkiej Matki utożsamianej z Ziemią i Naturą (134)

Wisława Szymborska, Fetysz płodności z paleolitu

Tekst wiersza, pochodzącego z tomu Sto pociech z 1967 znajdziesz tutaj

Przywołane w wierszu szczegóły („nie ma twarzy”, „wypukły brzuch / z ślepym pępkiem pośrodku”, „nie ma stóp”, „dwie rączki […] / […] skrzyżowane leniwie na piersiach”) pozwalają z dużym prawdopodobieństwem skojarzyć Wielką Matkę ze słynną Wenus z Willendorfu, jedną z najbardziej znanych kon sztuki paleolitycznej.

Zadania do tekstu:

1. Czy dostrzegasz w wierszu elementu dialogu? Jeśli tak, jak on przebiega? Czy jest to rozmowa między dwiema osobami? A może jest to “dialog wewnetrzny” - dialogizowany monolog?
2. Brak jakich części ciała dostrzega w obrazie Wielkiej Matki osoba mówiąca? Dlaczego właśnie tych? Jakie znaczenia i funkcje przypisuje tym częściom ciała kultura?
3. Jak w kontekście utworu można rozumieć określenie Wielka Matka?

Zbigniew Herbert, Pan Cogito obserwuje w lustrze swoją twarz

Tekst wiersza z tomu Pan Cogito z 1974 roku znajdziecie tutaj

Zadania do tekstu:

1. Określ sytuację liryczną utworu (kto mówi, do kogo, gdzie, kiedy?).
2. Biorąc pod uwagę treść i formę utworu, wyodrębnij w nim części.
3. Jakie oznaki historycznej przeszłości gatunku ludzkiego wytropił w swojej twarzy podmiot liryczny wiersza?