Awangarda w literaturze XX-lecia międzywojennego

Awangarda - termin

Awangarda (od francuskiego avant garde - straż przednia) to formacja ideowo -artystyczna, która zaczęła się formować w Europie po 1910 roku, wraz z pojawieniem się takich nurtów w sztuce jak kubizm, ekspresjonizm i futuryzm oraz towarzyszących im manifestom artystycznym.

W Polsce, z racji uwarunkowań polityczno-społecznych, tendencje awangardowe zaznaczyły się nieco później i nie przybrały tak zdecydowanego charakteru jak na zachodzie Europy. Jak pisze Grzegorz Gazda:

Polska awangarda literacka była zjawiskiem niejednorodnym i wyraźnie zdezintegrowanym. W ciągu 15 lat swojej historii (od 1917 po lata trzydzieste) nie ustabilizowała programów oraz nie zakorzeniła się w świadomości społecznej. Niemal bez wyjątku cechowała ja efemeryczność i epizodyczność działań. Kłopoty materialne, zatargi z cenzurą (państwową, kościelną i obyczajową), ataki z kręgów prawicowo-nacjonalistycznych nie sprzyjały edycji czasopism, zakłócały kontakt z odbiorcami, a tym samym przyspieszały rozpad grup literackich.

Nie da się całkowicie, a zwłaszcza w kilku słowach, opisać kompletnie fenomenu awangardy. Da się jednak wyodrębnić kilka podstawowych elementów tej postawy twórczej. Oto najważniejsze z nich:

• odrzucenie tradycji (antytradycjonizm)
• eksperymentowanie
• nowatorstwo
• odejście od realizmu
• posługiwanie się groteską

Skamander

Można zaryzykować tezę, że polscy pisarze przyswajali awangardę w stopniu niejednolitym i różnorodnym. Najbardziej zachowawczy, choć przecież nie konserwatywni, byli poeci z kręgu Skamandra. Wymienić należy tzw, wielką piątkę Skamandra - a więc pięciu niezwykle utalentowanych twórców, którzy założyli grupę poetycką i następnie stanowili przez kilka lat jej ścisły trzon oraz kilku znakomitych poetów - sympatyków grupy, określanych czasem mianem satelitów Skamandra.

Wielką piątkę Skamandra stanowili:

Julian Tuwim: ( Wiosna, Do krytyków, Do prostego człowieka, Słowisień )

Jan Lechoń : ( Herostrates, Pytasz, co w moim życiu, Poezja)

Jarosław Iwaszkiewicz: ( I znowu czerwiec…, Do Izoldy)

Kazimierz Wierzyński: (Zielono mam w głowie, Gdzie nie posieją mnie )

Antoni Słonimski

Wśród satelitów Skamandra na wyróżnienie zasługują

Maria Pawlikowska-Jasnorzewska

Jerzy Liebert

Kazimiera Iłłakowiczówna

Ich poezja zawierała wprawdzie elementy nowatorskie i eksperymenty językowe, nie stroniła od nowych tematów, łamiących tabu oraz konwencje poetyckości, jednak nigdy nie wykroczyła poza normy głównego nurtu polskiej poezji.

Główne cechy poezji Skamandra to:

• wyczulenie na tematykę dnia codziennego
• radość życia
• witalizm
• demitologizacja poezji i poety
• emocjonalizm i sensualizm

Powyższe cechy oraz skuteczne strategie kontaktu z czytelnikiem (między innymi poprzez działalność kabaretową, występy w kawiarni Pod Pikadorem ) nadały Skamandrytom rolę pierwszoplanową w dwudziestoleciu międzywojennym.

Futuryzm

Krótkotrwałym choć głośnym zjawiskiem był w polskiej poezji futuryzm, jako niewątpliwie najbardziej obrazoburczy oraz anarchistyczny kierunek awangardowy.

Polscy futuryści, wzorem swych europejskich kolegów, domagali się radykalnego zerwania z tradycją w sztuce, promocji nowoczesności, techniki, przyszłości kosztem przeszłości, sztuki i literatury dawnych mistrzów czy też poszanowania norm i konwencji.

Jednym z najbardziej znanych futurystów był autor poniższej jednodniówki, pełniącej funkcję manifestu artystycznego tego środowiska, był Bruno Jasieński.

Awangarda krakowska

To najważniejsza i najbardziej deklaratywnie awangardowa grupa poetycka XX-lecia międzywojennego.

Przedstawiciele tej grupy to:

Tadeusz Peiper - czołowy teoretyk, zwany z tego tytułu papieżem awangardy. Ciekawy tekst na temat jego naznaczonego tragizmem życia znajdziecie tutaj.

Julian Przyboś - najwybitniejszy poeta Awangardy Krakowskiej

Jalu Kurek

Jan Brzękowski

Grupa wydawała swoje własne pismo pt. Zwrotnica, którego redaktorem naczelnym był Tadeusz Peiper. Zwrotnica wychodziła do 1927 roku. To na jej łamach Peiper publikował swoje rozprawy teoretyczne, poświęcone koncepcjom sztuki nowoczesnej.

Poezja - wedle założeń grupy- to kwestia świadomych i zracjonalizowanych działań w tworzywie językowym, to twór wysoce zorganizowany i podporządkowany wewnętrznej dyscyplinie, oryginalna konstatacja, w której nie ma miejsca na rozemocjonowane posłannictwo i bezpośrednie uczucia. (Dziamski, 40)

W artykule programowym pt. Punkt wyjścia Peiper pisał:

Zmieniła się skóra świata. […] Rozpoczyna się nowa epoka: epoka uścisku z teraźniejszością. […] Posłuszny instynktowi życia i przetwarzając instynkt na ideę, człowiek dzisiejszy wstępuje na drogę pojednania zbratania z tym nowym wydaniem świata, które dawno tworzyć rozpoczął, a z którym dotąd zżyć się nie umiał. Przytakuje nowoczesnej scenie życia i w ten sposób miasto staje się dla niego zaczarowaną wyspą potężnych wzruszeń. Przytakuje nowoczesnym formom współbytowania ludzi i w ten sposób masa staje się dla niego szukanym współpracownikiem nowego piękna. Przytakuje nowoczesnym narzędziom życia i w ten sposób maszyna staje się dla niego poetyczną czarodziejką jego rozpalonych snów. Miasto, masa, maszyna i ich pochodne: szybkość, wynalazczość, nowość, potega człowieka i epoki, zapasy z niebem, lot na stalowych skrzydłach, kąpiel w najświeższej wódce dnia, skok w teraz- staje się dla nas przedmiotem nieznanych uniesień.

Awangarda krakowska sformułowała swój program poetycki postulujący sztukę współbrzmiącą z nowoczesnymi tendencjami kulturowymi, których zwięzłą wykładnią stało się hasło miasto-masa-maszyna.

Wobec rozwoju cywlizacyjno-technicznego poezja (i szerzej cała sztuka) miała szczególną misję - przygotować mentalność człowieka do nowej rzeczywistości. Awangarda krakowska odrzucała romantyczno-modernistyczną tradycję pojmowania procesu twórczego jako rezultatu natchnienia i intuicji.

Tworzenie miało być efektem świadomej pracy i wysiłku godnego rzemieślnika, zaś dzieło poetyckie miało być zaplanowane, świadome, nacechowane ekonomizmem, oparte o skondensowaną pod względem treści. Mimo uznania masowości procesów kierujących nowoczesnym społeczeństwem, Peiper uważał, że sztuka, w tym poezja, nie powinna schlebiać masowym gustom (egalitaryzm), lecz być elitarna, wymagająca.

Temu rozumieniu poezji towarzyszyło rygorystyczne definiowane zagadnień warsztaty poetyckiego, w ramach którego pojawiały się następujące terminy: poemat rozkwitający, międzysłowie , skondensowana (spiętrzona) metafora, ekwiwalentyzacja uczuć itp.

Najwybitniejszy poeta Awangardy Krakowskiej, Julian Przyboś, tak oto sformułował swoje poetyckie credo na początku lat trzydziestych:

Poezja: jedność wizji, skondensowana w maksimum aluzji wyobrażeniowych i minimum słów, a nie kołysanka melodeklamacji.

Druga Awangarda

Mianem Drugiej Awangardy określano już nieformalną grupę poetów debiutujacych w latach 30-tych. Zaliczano do niej między innymi takich twórców jak:

Józef Czechowicz

Czesław Miłosz

Jerzy Zagórski

Aleksander Rymnkiewicz

Przedstawiciele Drugiej Awangardy przejęli pewne założenia Awangardy Krakowskiej, takie jak konstrukcja, dyscyplina poetycka, znaczenie obrazu poetyckiego, ale zaproponowali także odmienne w stosunku do swoich poprzedników rozwiązania; mianowicie krytycyzm w stosunku do nowoczesnej cywilizacji, katastroficzny wizjoneryzm, mitotwórczy stosunek do rzeczywistości.