Mit. Topos. Archetyp

Mii, topos, archetyp - wyjaśnienie pojęć

Mit

Na początku proponuję obejrzeć poniższy materiał, który ukazuje złożoność zagadnienia, jakim jest mit.

Jak pisał Hans Georg Gadamer:

Mity to pramyśl ludzkości. Jakkolwiek staramy się je pojęciowo zinterpretować, uchwycić ich pierwotny sens i głębię, to przecież nigdy nie udaje nam się dotrzeć do nieprzeniknionej rzeczywistości mitów i ich zawsze nęcącej tajemnicy.

Powszechnie przyjęta definicja mitu, określa go jako wypowiedź, zwykle narracyjną, wyrażającą i organizującą wierzenia danej społeczności. Najdawniejsze mity opowiadają o powstaniu świata (kosmogonia), bogów (teogonia) i ludzi(antropogonia).

Rola mitów:

• organizowanie wierzeń o świecie
• pomoc w interpretacji rzeczywistości przyrodniczej i społecznej
• motywowanie do działań i rytuałów religijnych
• intensyfikowanie więzi społecznej między członkami danej społeczności
• budowanie tożsamości społecznej, kulturowej, narodowej.

Współczesne rozumienie terminu “mit”

Fakty, jakie tworzą ludzie za pomocą mitów i opowieści, określane są w kręgach akademickich mianem fikcji, konstruktów kulturowych lub rzeczywistości wyobrażonych. Rzeczywistość wyobrażona nie jest kłamstwem. (…) W przeciwieństwie do kłamstwa rzeczywistość wyobrażona jest czymś, w co się wspólnie wierzy, i dopóki ta zbiorowa wiara się utrzymuje, dopóty wyobrażona rzeczywistość wywiera na świat realny wpływ. (…) Wierzymy w jakiś porządek nie dlatego, że jest on obiektywnie prawdziwy, ale dlatego, że wierzenie weń umożliwia nam owocną współpracę i budowanie lepszego społeczeństwa. Porządki wyobrażone (mity) nie są niecnymi spiskami ani czczymi mrzonkami. Są raczej jedynym sposobem, w jaki wielka liczba ludzi może ze sobą skutecznie współpracować. (Harari, 138)

Współcześnie termin mit posiada więcej znaczeń. Jak pisze Marcin Napiórkowski:

(…)Telewizyjni spece od obalania mitów i dziennikarze naukowi chętnie używają tego słowa do określenia czegoś, co jest po prostu nieprawdą - zmyśleniem, bzdurą czy, jak to się dziś modnie mówi, fake newsem. (Napiórkowski, 9)

Jednak skojarzenie mitu z nieprawdą w najmniejszym stopniu nie wyjaśnia najważniejszego znaczenia tego terminu. A jest nim opowieść przekładająca się na ludzkie wierzenia i działania, mająca określoną strukturę i wyposażającą ludzi ją uznajacych w poczucie sensu i rozumienia świata. Zakładając taką interpretację pojęcia mit, musimy przyjąć, że współczesny człowiek bynajmniej nie jest od mitów wolny. Myślenie mityczne (a więc myślenie poprzez wielkie narracje) jest bowiem prawdopodobnie cechą immanentną naszej umysłowości. Istotne jest zatem nie to, aby obalać kolejne mity, lecz aby wyznawać mity konstruktywne, wspierające rozwój ludzkości i chroniące naszą planetę, nie zaś działające na niekorzyść naszego świata.

Zapamiętaj - Mit w rozumieniu nowoczesnej humanistyki nie jest synonimem kłamstwa!

Zadanie: czy poniższe narracje współczesnego świata mają strukturę i charakter mityczny?

• przekonanie o równości wszystkich ludzi
• nacjonalizm
• wierzenia religijne
• indywidualizm
• prawa człowieka
• wolny rynek

Uniwersalność mitów

Wszystkie archaiczne społeczności tworzyły swoje mitologie, a więc systemy opowieści, wyjaśniających istotę świata, tajemnicę jego powstania oraz prawa nim rządzące.

Między mitami pochodzącymi z różnych kręgów kulturowych można zaobserwować wiele paralelizmów (tu: podobieństw). Np. najważniejszy bóg w wielu mitologiach to władca nieba (tak jest np. w mitologii Słowian, Celtów czy Mongołów), w wielu kulturach pojawia się motyw potopu i arki.

Podobieństwa mitów wyjaśnić można wspólną “ludzką naturą”, a więc analogicznymi reakcjami na te same doświadczenia egzystencjalne: tajemnicę narodzin, lęk przed ciemnością, poszukiwanie swojego miejsca na ziemi, grozę śmierci…

Mity narodowe

Interesującą i ważną grupę mitów stanowią mity narodowe. Są to narracje i interpretacje narosłe wokół legend lub pewnych zdarzeń historycznych (np. zwycięstw lub klęsk). Służą one przede wszystkim podtrzymaniu wyobrażeń narodu o sobie, dlatego mają silne zabarwienie emocjonalne, bywają fałszywe z punktu widzenia prawdy historycznej. Stanowią źródło powszechnie stosowanych stereotypów. Jak pisał George Sorel:

Mit społeczny stanowi wyidealizowany rezultat pragnień, dążeń, istniejących w określonej grupie społecznej, i pełni rolę programu, który stymuluje działanie. (Jan Nowakowski, Wstęp [w:] Stanisław Wyspiański, Wesele, Wrocław 1984, s. LXXIII)

Topos (inaczej: z łac. loci communes albo z grec. topoi)

Toposy to stałe sposoby wysławiania się, stałe obrazy i motywy (tzw. miejsca wspólne) występujące w różnych epokach oraz w różnych dziedzinach ludzkiej aktywności (np. w filozofii, teologii, sztukach plastycznych, literaturze), będące świadectwem ciągłości tradycji i uzewnętrznieniem wzorców utrwalonych w kulturze. Pojęcie toposu wprowadził do badań literackich niemiecki uczony Ernst Curtius.

Przykłady toposów to np.:

• homo viator - (łac. człowiek w drodze) pielgrzym, wędrowiec, tułacz, symbol doli człowieczej. Jego najsłynniejszą reprezentacją w literaturze jest Odys z epopei Homera.

• ubi sunt - (łac. gdzie są) topos wywodzący się ze średniowiecza, wskazujący na fenomen przemijania, marności tego, co ludzkie bądź wręcz materialne. Może także oznaczać tęsknotę za tym, co przeminęło, np, młodością, dawnymi sukcesami, radościami, miejscami. Topos ubi sunt występuje m.in. w cyklu F. Villona Testament mój, zwłaszcza we fragmencie zatytułowanym Ballada o paniach minionego czasu.

• vanitas - (łac. vanitas). Pochodzi z Księgi Koheleta, z wyrażenia Vanitas vanitatum at omnia vanitas - Marność nad marnościami i wszystko marność. Topos oznaczający przemijanie, niską wartość oraz zawodność dóbr materialnych, wartości doczesnych oraz ludzkich przywiązań i zajęć. Topos rozpowszechniony zwłaszcza w epoce średniowiecza i baroku. Jego obecność znaleźć można między innymi w poezji Mikołaja Sępa Szarzyńskiego i Daniela Naborowskiego (np. wiersz Marność)

• theatrum mundi - (łac. teatr świata) to topos oznaczający metafizyczną koncepcję świata jako przedstawienia, w którym ludzie są postaciami, odgrywającymi rolę w sztuce, którą stworzył i reżyseruje Bóg (lub bogowie). Ten metaforyczny topos może przybrać różne postaci, np. ludzie mogą być aktorami, kukiełkami lub marionetkami odgrywającymi swe role na scenie świata. Theatrum mundi można zauważyć np. w sztukach Szekspira, fraszkach Jana Kochanowskiego czy nawet Lalce Bolesława Prusa.

• danse macabre - (franc. taniec śmierci)

• ars (bene) moriendi - (łąc. sztuka umierania) - topos rozpowszechniony w średniowieczu, ukazujący śmierć osoby świętej lub cnotliwej, mogącej służyć za wzór dobrego umierania. Występuje np. w Pieśni o Rolandzie i Legendzie o świętym Aleksym.

• deus ridens (łac. śmiejący się bóg), wariant tego wyrażenia to deus ludens (łac. bawiący się bóg) - topos powiazany z theatrum mundi. Oznacza Boga (lub bogów), którzy przygląda się ludzkim działaniom z góry, niczym widz oglądający przedstawienie teatralne. Obecny np. w poezji Kochanowskiego.

• deus artifex, deus faber (łac. bóg artysta, bóg rzemieślnik)

• non omnis moriar (łac. nie cały umrę) - topos wywodzący się z pieśni Horacego Exegi monumentum. Wyrażenie zostało przetłumaczone na język polski, jako nie wszystek umrę i tak się je najczęściej po polsku wyraża. Oznacza nieśmiertelność artysty, który zawsze “żyje” w swoich dziełach. Topos ten chętnie przywołują poeci, można go znaleźć np. w pieśniach Kochanowskiego i w wierszu Słowackiego Testament mój.

• ojczyzna jako okręt - topos wywodzący się ze starożytności. Ojczyznę porównywał do okrętu już Horacy. W polskiej literaturze uczynił to już Piotr Skarga a po nim wielu innych, np. Krasicki, Słowacki, Mickiewicz…

• Arkadia,

• Eden,

• Złoty wiek ludzkości

itp.

Archetyp (gr. arche - początek, gr. typos - typ)

Inaczej wzór lub mityczny oryginał, na którym wzór bazuje. Pojęcie to wprowadził C. G. Jung, definiując je jako prastary wzorzec, wchodzący w skład zbiorowej nieświadomości, istniejący od czasów pradawnych w umysłowości ludzkiej.

Nieświadomość zbiorowa jest według Junga potężnym dziedzictwem duchowego rozwoju ludzkości, które odradza się w każdej jednostce.

Archetyp określa wyobrażenia o świecie, przeżycia religijne, zachowania. Aktualizuje się poprzez symbole, obrazy artystyczne, motywy literackie. Można o nim myśleć, jako o składowej mitu: np. wyprawa, matka, ojciec, lot ku górze, zemsta, mądry starzec itd.

Psychologicznie rzecz biorąc, archetypy, podobnie jak popędy, są podstawowymi elementami nieświadomości zbiorowej. W tej funkcji są one reprezentantami psychologicznie koniecznych reakcji na pewne typowe sytuacje. (…) Archetypy można także opisać jako procesy psychiczne zamienione w obrazy, wzorce wszelkich zjawisk konkretnych. (…) Zawsze jednak archetyp zawiera potencjalnie całe bogactwo dziedziny, której dotyczy, i tak np. archetyp matki w sensie formalno-strukturalnym preegzystuje i ma charakter nadrzędny w stosunku do każdej manifestacji “tego, co macierzyńskie”. (Prokopiuk, 19)