Środki artystyczne i ich funkcje

Środki wyrazu artystycznego

Językowe sposoby kształtowania utworu to różnego rodzaju zabiegi formalne i stylistyczne, kształtujące formę dzieła, kreujące sposób jego odbioru oraz ujmujące jego treść w określone ramy. Z gramatycznego punktu widzenia można dokonać podziału środków artystycznych na następujące:

1. Środki fonetyczne

Inaczej - środki brzmieniowe. Są to wszystkie zabiegi, które budują warstwę brzmieniową utworu, która jest szczególnie istotna w utworach wierszowanych. Oto najważniejsze spośród fonetycznych zabiegów językowych:

aliteracja

Powtarzanie tych samych głosek na początku wyrazów sąsiadujących ze sobą w tekście lub zajmujących analogiczne pozycje w wersie lub zdaniu. Aliteracja była bardzo popularna w najstarszej poezji germańskiej, angielskiej i irlandzkiej. W polskiej poezji służy podkreśleniu kunsztu poetyckiego oraz uwydatnia poetycką organizację i wewnętrzną spoistość wiersza.

bojowanie/ Byt nasz
podniebny

M. Sęp Szarzyński, Sonet IV

zwija się zaułek zawiły
zagubiony we własnych załomach

Józef Czechowicz, Elegia uśpienia

onomatopeja

Imitowanie, za pomocą dźwięków mowy, różnych pozajęzykowych zjawisk akustycznych. Najprostszymi postaciami onomatopei są wyrazy dźwiękonaśladowcze, tzn. takie, którego brzmienie jest podobne do oznaczonego przez nie fenomenu. Np. turkotać, świsnąć, gwizdać, szeleścić.

Onomatopeja w utworze literackim polega nie tylko na zastosowaniu wyrazów dźwiękonaśladowczych, ale także na konstruowaniu dźwiękonaśladowczych sekwencji głoskowych. Zabieg ten nosi nazwę instrumentacji głoskowej.

Onomatopeja może służyć podkreśleniu nastroju utworu, potęgować jego treść, jak w wierszu Staffa Deszcz jesienny

O szyby deszcz dzwoni, deszcz dzwoni jesienny
I pluszcze jednaki, miarowy, niezmienny,
Dżdżu krople padają i tłuką w me okno…
Jęk szklany… płacz szklany… a szyby w mgle mokną
I światła szarego blask sączy się senny…
O szyby deszcz dzwoni, deszcz dzwoni jesienny…

Albo w Fortepianie Szopena Norwida, w którym efekt onomatopei stwarza iluzję odgłosu kopyt uderzających o bruk, a więc potęguje uplastycznienie opisu:

Patrz!…z zaułków w zaułki
Kaukaskie się konie rwą
Jak przed burzą jaskółki,
wymigające przed pułki
Po sto - po sto-

rytm

Występująca w przebiegu tekstu uchwytna powtarzalność segmentów mowy, pełniących rolę rytmicznych jednostek. Rytm cechuje raczej poezję niż prozę i jest ściśle związany z systemem wersyfikacyjnym. Wiersze regularne mają silniejszy rytm niż wiersze wolne.

Powtarzalność rytmiczna ustalona na pewnej przestrzeni tekstu pozwala odbiorcy przewidywać ciąg dalszy. Zmiana lub chwilowe załamanie rytmu może wywołać zamierzony tzw. efekt zawiedzionego oczekiwania i tym samym zwrócić uwagę odbiorcy na jakiś element znaczenia tekstu.

paronomazja

Fonetyczny środek stylistyczny polegający na zestawieniu podobnie brzmiących słów, uwydatniających ich znaczeniową bliskość, obcość lub przeciwieństwo. Paronomazja bywa zaliczana do tzw. gry słów.

Np.:

Ma przyjechać do mnie Ania do Anina,
Ania z Manią, wiec nie minie parę dni, a
Mania z Anią nie ominą mnie tu -i na
Imieniny me przyjadą do Anina,
A gdzie Mania z Anią, tam i Nina,
A przy Ninie - mama Niny - i Manina
(Tj. mama Mani, bardzo miła pani,
I mamina mama, czyli babka Mani).

Julian Tuwim, Lament aniński.

2. Środki słowotwórcze

Wszystkie zabiegi związane z tworzeniem nowych wyrazów. Wyróżniamy tu:

neologizm

Jest to wyraz utworzony przez artystę zgodnie z normami słowotwórczymi, zwykle na bazie słów już istniejących.

Lecz oto we drzwiach dwaj witacze

Miron Białoszewski

albo:

Nie wiedziała, jak pieścić - nie wiedziała, jak nęcić?
Jakim śmiechem pośmieszyć, jakim smutkiem posmęcić?

Bolesław Leśmian, Ballada dziadowska

a także:

Pocałunki dla cię, chłopcze, w ostrą stal uzbroję.
Błysk - niedobłysk na wybłysku - to zęby moje!

Bolesław Leśmian, Piła

W przypadku utworów Leśmiana neologizmy tworzą balladowo-baśniowy charakter tych wierszy. Ponadto neologizmy wnoszą do tekstu nowy element semantyczny, np. niedobłysk ma inny charakter niż błysk: to jakby niedokończony błysk, przerwany w połowie.

Szczególną odmianą neologizmów mogą być złożenia, czyli wyrazy będące połączeniem dwóch słów, np, w przekładach Homera - różanopalca (Jutrzenka), sowiooka Atena.

zdrobnienie (demiunitivum), zgrubienie (augmentativum)

Nadają utworowi określone emocjonalne zabarwienie, np. wyrażają sympatię, litość, pogardę itp.

np. lalka: laleczka, lalunia, lala, laluśka

kot, kocisko, kocur

Nieszczesne ochędóstwo, żałosne ubiory
Mojej namilszej cory,
(…)
Już ona członeczków swych wami nie odzieje,
Nie masz, nie masz nadzieje.

Jan Kochanowski, Tren VII

złożenie

Wyraz łączące w sobie kilka słów, np: prędkonogi, srebrnousty, przedśpiew.

Przykładem poetyckiego zastosowania złożenia jest przymiotnik różanopalca (Jutrzenka różanopalca), użyty przez polskiego tłumacza Iliady.

anagram

Rodzaj gry słów polegającej na takim doborze wyrazów, że jedne z nich można uznać za przekształcenie innych.

Grzeczna dama, powiedasz, ale w słówku zdrada.
Nie każdy gładysz gładki; nie każda, co ma, da.

Wacław Potocki

3. Środki fleksyjne

Fleksyjne środki stylistyczne wynikają z zastosowania odmiany wyrazów w celu osiągnięcia określonego efektu.

Takie funkcje pełnić mogą np:

• forma 1 os. liczby pojedynczej, która służy wyrażeniu subiektywnego punktu widzenia osoby mówiącej:

• forma 1 os. liczby mnogiej, która nadaje wypowiedzi charakter zbiorowy, wyraża poglądy jakiejś grupy, np. pokolenia bądź narodu:

• bezoosobowe formy czasownika: np. zrobiono, wykonano, robi się, mówi się, które podkreślają dystans osoby mówiącej do przedstawianej rzeczywistości, dają wrażenie obiektywizmu.

• nagromadzenie rzeczowników odczasownikowych dynamizuje akcję:

ryk wód, szum zawiei,
Głosy trwożnéj gromady, pomp złowieszcze jęki,

Adam Mickiewicz, Burza

• tryb rozkazujący nadaje utworowi charakter apelu, mobilizuje do działania, intensyfikuje funkcję impresywną tekstu:

Rżnij karabinem w bruk ulicy!
Twoja jest krew, a ich jest nafta!
I od stolicy do stolicy
Zawołaj broniąc swej krwawicy:
“Bujać - to my, panowie szlachta!”

Tuwim, Do prostego człowieka

4. Środki składniowe

Często nawiązują do znanych od czasów starożytnych figur retorycznych. Takie pochodzenie mają:

apostrofa

Wyraźny zwrot do adresata, nadający wypowiedzi uroczysty charakter:

Orszulo moja wdzięczna!
Gdzieś mi się podziała?

Jan Kochanowski, Tren X

pytanie retoryczne

Pytanie, które nie domaga się odpowiedzi, a jedynie zwraca uwagę na wyrażony w nim sąd.

Cóż będę czynił w tak straszliwym boju
Wątły, niebaczny, rozdwojony w sobie?

M. Sęp Szarzyński

Pozostałe składniowe środki wyrazu to:

inwersja

Inaczej szyk przestawny, a więc obcy normalnej kolejności wyrazów w zdaniu. Podkreśla odmienność poetyckiego wysłowienia, może dawać efekty brzmieniowe i wersyfikacyjne. Charakterystyczna raczej dla poezji dawnej, zwłaszcza barokowej i klasycystycznej.

Twojego Dafnis brzegu stojąc podle
Cudnej się we szkle przygląda urodzie

A. Naruszewicz, Do strumienia

elipsa

Pominięcie w zdaniu jakiegoś składnika, który przy odbiorze daje się zrekonstruować na podstawie kontekstu.

pokój - szczęśliwość, ale bojowanie
byt nasz podbniebny

M. Sęp-Szarzyński, Sonet IV

Zetowi
Chrobocze w ścianie
czy
nie jak w starym sucharze?

M. Białoszewski, Zet

Poeci współcześni sięgają po elipsę między innymi po to, by zrealizować hasło najmniej słów (charakterystyczne dla poezji awangardowej).

powtórzenie

Określony element zdania powraca kilkakrotnie, pełniąc różnorodne funkcje, np. stylistyczne, semantyczne, rytmizujące itd.

Straszne mieszkania. W strasznych mieszkaniach
Strasznie mieszkają straszni mieszczanie

J. Tuwim, Mieszkańcy

anafora

Powtórzenie tych samych słów na początku kolejnych wersów.

Żem czesto dumał nad mogiłą ludzi
Żem prawie nie znał rodzinnego domu,
Żem był jak pielgrzym

Juliusz Słowacki, Hymn

epifora

Powtórzenie tych samych słów na końcu kolejnych wersów.

Ranny horyzont otworzył powieki oczekiwania.
Niezapominajki piją rosę oczekiwania.
Załopotały gniazda skrzydłami oczekiwania.
Przemknął cień drapieżny szponem oczekiwania.

Anna Kamieńska, Oczekiwanie

paralelizm składniowy

Szczególny rodzaj powtórzenia, w którym powtarzają się nie tyle wyrazy, co struktura składniowa.

Leżysz zabity i jam też zabity
Ty - strzałą śmierci
Ja - strzałą miłości

J. A. Morsztyn, Do trupa

antyteza

Polega na kształtowaniu wypowiedzi z elementów znaczeniowo przeciwstawnych, co często podkreśla emocjonalny charakter wypowiedzi.

Bóg się rodzi, moc truchleje;
Pan niebiosów obnażony,
Ogień krzepnie, blask ciemnieje,
Ma granice nieskończony;
Wzgardzony, okryty chwałą,
śmiertelny, Król nad wiekami;
A Słowo Ciałem się stało
I mieszkało między nami

Franciszek Karpiński, Pieśń o narodzeniu pańskim

wyliczenie

Wymienienie w szeregu analogicznie zbudowanych zdań coraz to nowych elementów tej samej kategorii.

Ja, Panie, niechaj mieszkam w tym gniaździe ojczystym,
A Ty mię zdrowiem opatrz i sumnieniem czystym,
Pożywieniem ućciwym, ludzką życzliwością,
Obyczajmi znośnymi, nieprzykrą starością.  

5. Środki leksykalno-znaczeniowe

Zwane inaczej tropami. Najbardziej znane z nich to:

epitet

Wyraz pełniący w tekście funkcję określającą wobec rzeczownika, najczęściej odniesiony do niego przymiotnik, imiesłów lub inny rzeczownik:

twarde głazy, tańczący jastrząb, wieża gigant, lodowaty podmuch

stały epitet

Odmiana epitetu wywodząca się ze starożytnych eposów. Tworzy on trwały związek frazeologiczny z określanym wyrazem. W eposach Homera stałe epitety odnosiły się do herosów i bogów, np: białoramienna Hera, gromowładny Zeus, prędkonogi Achilles.

porównanie

Uwydatnienie jakiejś cechy opisywanego zjawiska poprzez wskazanie na jego podobieństwo do innego zjawiska. Porównanie jest dwuczłonową konstrukcją połączoną wewnętrznie za pomocą wyrażeń: jak, jak gdyby, jako, na kształt, niby, niczym, podobny itp.

porównanie homeryckie

Szczególnym typem porównania jest tzw. porównanie homeryckie, w którym długi człon stanowi rozbudowany obraz poetycki, najczęściej opis przyrody lub wręcz rozbudowany epizod fabularny:

Jako leśniczy, gdy sosny lub dęby
Sieką wzdłuż puszczy, słychać łoskot w dali
Jęczą topory, chrobocą pił zęby
Kiedy niekiedy wierzchołek się zwali;
Na koniec między wyciętymi zręby
Ujrzysz i mężów i błyskanie stali:
Takie wysiekłszy środkiem Niemców łomy,
Darł się ku Litwie rycerz nieznajomy.

A. Mickiewicz, Grażyna

metafora (przenośnia)

Wyrażenie, w obrębie którego następuje zamierzona zmiana znaczeń składających się na nie słów. Nowe znaczenie, zwane metaforycznym, kształtuje się na podstawie dotychczasowego znaczenia.

Śrebrne w głowie nici

J. Kochanowski, Do gór i lasów

Metafora wydobywa ze słów nową wartość, wręcz tworzy nowe znaczenia, dlatego stanowi jeden z zasadniczych środków wyrazu, jakie ma do dyspozycji literatura.

Dni

Życie moje wstawione w cień
więdnie bez światła dziennego.
Codziennie opada z niego
pożółkły, zwiędły dzień…

M. Pawlikowska-Jasnorzewska

W powyższym utworze podstawą metafory jest zrównanie życia z więdnącą rośliną. Słowo więdnie ma określoną wartość emocjonalną, która potęguje znaczenie życia osoby mówiącej jako smutnej egzystencji, pozbawionej radości, stłumionej, odsuniętej na margines.

oksymoron

Wyrażenie powstałe z połączenia dwóch sprzecznych ze sobą wyrazów, a ze zderzenia tych przeciwieństw powstaje nowe, zaskakujące znaczenie.

zimny ogień, czarna biel, mróz gorejący a ogień lodowy

(J. A. Morsztyn)

albo przykład z poezji współczesnej:

To- wrzask wody obdzieranej siklawą z łożyska
i
gromobicie ciszy

J. Przyboś, Z Tatr

paradoks

Efektowne i zaskakujące swoją treścią sformułowane, zawierające myśl skłóconą z powszechnie żywionymi przekonaniami, sprzeczną wewnętrznie, która jednak przynosi nieoczekiwaną prawdę - filozoficzną, moralną, psychologiczną, poetycką itd.

Pierwszym warunkiem nieśmiertelności jest śmierć.

(S.J.Lec)

synekdocha

Trop bliski metaforze, polegający na zastąpieniu jednego wyrazu innym, pozostającym z nim w jakimś związku ilościowym - część zamiast całości.

A z drzew […] leciał gęsty liść, żółty, przedwcześnie zwiędnięty.

(J. Żuławski, Warszawa)

albo:

Z dymem pożarów, z kurzem krwi bratniéj,
Do Ciebie, Panie, bije ten głos,
Skarga to straszna, jęk to ostatni,
Od takich modłów bieleje włos.

Kornel Ujejski, Chorał

metonimia

Zastąpienie nazwy jakiegoś przedmiotu lub zjawiska nazwą innego, pozostającego z nim w pewnej uchwytnej zależności realnej.

Strugi marca dudniły w rynnach

J. Tuwim, Pierwszy dzień

zamiast: strugi deszczu marcowego

animizacja

Przypisanie martwemu przedmiotowi lub zjawisku własności charakterystycznych dla istoty żywej.

Tam kula, lecąc, z dala grozi, szumi, wyje.
Ryczy jak byk przed bitwą, miota się, grunt ryje;
Już dopadła; jak boa śród kolumn się zwija,
Pali piersią, rwie zębem, oddechem zabija.

Adam Mickiewicz, Reduta Ordona

personifikacja

Nadanie rzeczy, zwierzęciu lub zjawisku przyrodniczemu cech ludzkich.

gwiazdy, których jasne zorze
błagają nagłym wiatrem rozgniewane morze

D. Naborowski, Na oczy królewny angielskiej

animalizacja

Nadanie rzeczom lub osobom cech zwierzęcych.

peryfraza (omówienie)

Użycie, zamiast określonej nazwy, rozbudowanego, kilkuwyrazowego opisu.

On, srogi ciemności Hetman (czyli szatan)

M. Sęp Szarzyński, Sonet IV

hiperbola

Wyolbrzymienie wyglądu, znaczenia czy konsekwencji działania jakiejś osoby czy zjawiska.

Nie oczy, lecz pochodnie dwie nielitościwe,
które palą na popiół serca nieszczęśliwe

D. Naborowski, Na oczy królewny angielskiej

symbol

O symbolu mówimy wtedy, gdy jakiś znak językowy w utworze nie tylko oznacza swój desygnat, ale pośrednio wskazuje na treść, którą ten desygnat reprezentuje.

Symbole spotykane w literaturze albo bezpośrednio reprezentują jakiś inny przedmiot, albo tylko sugerują jakąś wewnętrzną treść, która poddaje się różnorakiej interpretacji i nie da się jej w pełni rozszyfrować.

Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach

W ciemnosmreczyńskich skał zwaliska,
Gdzie pawiookie drzemią stawy,
Krzak dzikiej róży pąs swój krwawy
Na plamy szarych złomów ciska.

U stóp mu bujne rosną trawy,
Bokiem się piętrzy turnia śliska,
Kosodrzewiny wężowiska
Poobszywały głaźne ławy…

Samotny, senny, zadumany,
Skronie do zimnej tuli ściany,
Jakby się lękał tchnienia burzy.

Cisza… O liście wiatr nie trąca,
A tylko limba próchniejąca
Spoczywa obok krzaku róży.

Jan Kasprowicz

Krzak dzikiej róży oraz próchniejąca limba mają charakter symboliczny. Zewnętrzna warstwa symbolu: limba i dzika róża stanowią podstawę obrazu poetyckiego. Można je stosunkowo łatwo zinterpretować (róża może oznaczać życie, młodość, piękno, sztukę, artystę… zaś limba: śmierć, starość, rozkład, minioną świetność, upadek), ale interpretacja ta nie jest w pełni jednoznaczna - właśnie niejednoznaczność jest istotą tego tropu.

Czytelnik swoją interpretacją dopełnia zatem wymowy symbolu. Szczyt popularności symbolu przypada na okres Młodej Polski, w której uformował się nawet kierunek artystyczny - symbolizm - oparty na symbolu jako jego znaku rozpoznawczym.

alegoria

Alegoria ma pewne cechy wspólne z symbolem. Mówimy o niej wtedy, kiedy jakiś znak językowy (np. lis - chytrość) stale zastępuje jakieś pojęcie.

Alegoria jako podstawa kompozycji występuje w utworach o charakterze moralizatorskim: bajce, moralitecie itd.

Jagnię i wilcy

Zawżdy znajdzie przyczynę, kto zdobyczy pragnie.
Dwóch wilków jedno w lesie nadybali jagnię;
Już go mieli rozerwać, rzekło: “Jakim prawem?”
“Smacznyś, słaby i w lesie!” - Zjedli niezabawem.

Ignacy Krasicki.

Alegoria różni się od symbolu swoją jednoznacznością, jednak trzeba pamiętać, że niekiedy granica między alegorią i symbolem bywa zatarta i bywają zjawiska o przejściowym charakterze.

Więcej na temat alegorii i symbolu przeczytasz tutaj.

ironia

Istotą ironii jest używanie pewnych sformułowań do wyrażenia intencji innej niżby się na pozór wydawało. Np. chwalenie jest w istocie ganieniem albo podziw krytyką. Ironia polega więc na sprzeczności między znaczeniem słów a intencją zawartą w kontekście.

Za mistrzynię poetyckiej ironii uchodzi Wisława Szymborska. Oto fragment wiersza, w której można zaobserwować ten trop poetycki:

Sto pociech

Zachciało mu się szczęścia,
zachciało mu się prawdy,
zachciało mu się wieczności,
patrzcie go!

Ledwie rozróżnił sen od jawy,
ledwie domyślił się, że on to on,
ledwie wystrugał ręką z płetwy rodem
krzesiwo i rakietę,
łatwy do utopienia w łyżce oceanu,
za mało nawet śmieszny, żeby pustkę śmieszyć,
oczami tylko widzi,
uszami tylko słyszy,
rekordem jego mowy jest tryb warunkowy,
rozumem gani rozum,
słowem: prawie nikt,
ale wolność mu w głowie, wszechwiedza i byt
poza niemądrym mięsem,
patrzcie go!

Istotą ironii wydaje się w tym wierszu dystans między słowami osoby mówiącej (czy reprezentuje one perspektywę autorki?) a wymową wiersza. Na pozór wiersz jest krytyką człowieka, a przecież w istocie wyraża głęboko humanistyczne uznanie dla cech człowieczej umysłowości, egzystencjalnego napięcia, ciekawości świata.

Symbol,alegoria i ironia wykraczają poza ramy tropu, są nie tylko konstrukcją językową, bo dotyczyć mogą także szerszych aspektów utworu: być podstawą kompozycji, świata przedstawionego itp.

Leksykalnymi środkami stylistycznymi

mogą być także:

• synonimy, homonimy, antonimy, wyrazy wieloznaczne;

• związki frazeologiczne;

• wyrazy nacechowane emocjonalnie i wartościujące

• archaizmy, dlalektyzmy, kolokwializmy, prozaizmy - np. wyrazy charakterystyczne dla stylów funkcjonalnych polszczyzny.

• wyrazy środowiskowe

• wyrazy zapożyczone.