Wiersz - etapy analizy i interpretacji

Etapy analizy i interpretacji utworu lirycznego

Analiza i interpretacja to pojęcia, które często zestawia się ze sobą, mówiąc o utworze literackim. Należy jednak zdawać sobie sprawę, że nie są one synonimami. Interpretacja jest nadrzędna w stosunku do analizy, która z kolei powinna się przyczyniać do trafnej i pogłębionej interpretacji utworu.

• analiza - działania zmierzające do ustalenia, z jakich elementów i w jaki sposób zbudowany jest utwór.

• interpretacja - działania zmierzające do wyjaśnienia i wydobycia sensu utworu, który umyka bezpośredniemu, powierzchownemu odbiorowi i ujawnia się dopiero, gdy badający ulokuje dzieło - przedmiot swojego badania- w odpowiednim kontekście.

Analiza wstępna - zalecenia

Uważnie przeczytaj utwór

Tekst warto przeczytać kilkakrotnie, o ile to możliwe także głośno. Dobrze jest podczas lektury zaobserwować swoje emocje, pierwsze wrażenia i nasuwające się spostrzeżenia. Upewnij się, że rozumiesz słowa, które padają w wierszu. W dawnych utworach występują archaizmy, których znaczenie należy wyjaśnić za pomocą słownika.

Zwróć uwagę na tytuł utworu, ewentualnie jego pierwszy wers

Tytuł bywa istotną wskazówką interpretacyjną - czasem wprost definiuje temat wiersza. Niekiedy nie występuje i wtedy podobną funkcję może pełnić pierwszy wers utworu. Zastanów się, jak tytuł wiąże się z utworem, czy pomaga rozpoznać jego temat.

Określ cechy gatunkowe utworu

Możemy mieć do czynienia z wyrazistym gatunkiem lirycznym, np takim jak oda, pieśń, sonet, elegia. Tak będzie zwłaszcza w przypadku klasycznej poezji tworzonej do II połowy XIX wieku. Jednak w poezji współczesnej niełatwo znaleźć takie jednoznaczne wyróżniki gatunkowe i najczęściej mamy do czynienia z tzw. wierszem wolnym.

Pamiętaj, że gatunek czasem sugeruje treść i nastrój utworu. Np tren oznacza tematykę załobną, hymn podniosłą i poważną, zaś elegia - refleksyjną i melancholijną.

Zwróć uwagę na budowę i system wersyfikacyjny utworu

Budowa wiersza to podział na strofy i wersy. Czasem wynika ona wprost z wymogów gatunku. Zwróć uwagę na wersyfikację utworu. Ambitniejsi z was mogą w tym miejscu zauważyć różne systemy wersyfikacyjne:

• wiersz sylabiczny charakteryzuje się stałą liczbą sylab w wersie, obecnością średniówki w wersach dłuższych niż 8-zgłoskowe. Przykładem wiersza sylabicznego jest Czego chcesz od nas Panie? Jana Kochanowskiego.

• wiersz sylabotoniczny cechują te same właściwości co wiersz sylabiczny, wzbogacone o obecność stałego rozkładu sylab akcentowanych, co zapewnia utworowi specyficzny i wyrazisty rytm. Piękny przykład sylabotonizmu zaobserwować można w wierszu Dziewczyna Bolesława Leśmiana.

• wiersz toniczny - Gdyby od wiersza sylabotonicznego “odjąć” wiersz sylabiczny powstałby wiersz toniczny. Jest to utwór, w którym nie ma stałej liczby sylab w wersie, nie występują strofy lub są bardzo nieregularne. Zachowany jest natomiast stały zestaw zestrojów akcentowych. Taki system reprezentuje na przykład Przed odejściem Tadeusza Gajcego

• wiersz wolny - utwór pozbawiony stałego wzorca rytmicznego, bez rymów. Głównym sygnałem “poetyckości” na poziomie wersyfikacji pozostaje układ graficzny, czyli następstwo kolejnych linijek, które wyrażają autorską wolę co do wierszowanej segmentacji tekstu. Wiersz wolny jest szczególnie rozpowszechniony w poezji współczesnej. Przykładem jest Cisza Ewy Lipskiej

Zwróć uwagę na słowa kluczowe w tekście oraz istotne fragmenty utworu.

Zauważ, czy jakieś słowa się powtarzają, czy są wyróżnione graficznie, na przykład wielką literą albo usytuowaniem w wersie. Czy w utworze występuje to samo pojęcie wyrażone różnymi synonimami?

Określ nastrój wiersza

Już na tym etapie jesteś w stanie stwierdzić, jaki ton emocjonalny panuje w utworze. Jest on pogodny, smutny, refleksyjny, melancholijny, wesoły, tragiczny, poważny? A może nastrój w utworze zmienia się, określona tonacja nasila się lub słabnie, albo całkiem zmienia?

Sformułuj wstępną hipotezę interpretacyjną.

Spróbuj określić, jaki problem porusza wiersz. Wstępną hipotezę zweryfikujesz prowadząc dalsze działania analityczno-interpretacyjne.

Pogłębiona analiza i interpretacja utworu

Na tym etapie przeprowadzisz działania, które pozwolą ci ustalić trafność twojej wstępnej hipotezy interpretacyjnej. Jest to kluczowy etap twojej pracy, na którym połączysz budowę wiersza (formę) z zawartym w nim sensem (treścią). Ważne, aby twoje obserwacje dotyczące utworu miały charakter funkcjonalny, czyli prowadziły do refleksji na temat funkcji zabiegów poetyckich dla wymowy utworu. To znaczy, na przykład, że nie wystarczy zauważyć, że w wierszu występuje jakaś metafora. Należy zmierzać do określenia, co z niej wynika dla wymowy utworu lub jaki efekt ta metafora tworzy.

Określ sytuację liryczną wiersza

Sytuacja liryczna to inaczej mówiąc usytuowanie podmiotu lirycznego w konkretnych okolicznościach. Aby ją określić należy odpowiedzieć na poniższe pytania:

Kim jest podmiot mówiący w wierszu?

Co osoba mówiąca mówi o sobie? Czy określa się jako ja lub my (liryka bezpośrednia), a może się nie ujawnia (liryka pośrednia)? Jakie emocje i refleksje wyraża? Czy można uznać, że reprezentuje punkt widzenia autora, czy też jest wykreowaną personą (liryka maski lub roli)?

Do kogo mówi podmiot liryczny?

Spróbuj zidentyfikować adresata lirycznego. Czasem jest on wprost nazwany. Zdarza się, że właśnie konstrukcji adresata lirycznego podporządkowany jest cały przekaz utworu - na tym polega liryka zwrotu do adresata.

W jakich okolicznościach znajduje się podmiot liryczny?

Czy można coś powiedzieć o czasie i miejscu, w których znajduje się mówiący? A może da się zauważyć jakieś inne okoliczności wypowiedzi podmiotu lirycznego?

O czym mówi podmiot liryczny?

Spróbuj określić temat całego wiersza, uwzględniając wszystkie swoje wcześniejsze obserwacje. Warto zacząć od rozpoznania sensu poszczególnych całostek utworu - np. wersów lub strof, a następnie sformułować temat całości, obejmujący wszystkie te rozpoznania. Dobrym kryterium rozpoznania, czy rozumie się sens poszczególnych części utworu jest umiejętność ich sparafrazowania, czyli, do pewnego stopnia, wyrażenia swoimi słowami. Niekiedy w wierszach przywołuje się znane postacie, konkretne poglądy filozoficzne, wydarzenia historyczne - jaką funkcję one pełnią i jak wpływają na temat utworu?

Przeanalizuj jezyk utworu.

Teraz jest czas na zaobserwowanie środków poetyckich oraz ich funkcji, a więc metafor (w tym personifikacja lub animizacji), epitetów, porównań, oksymoronów, anafor, inwersji itd. Zwróć uwagę na język wiersza - czy dostrzegasz jakieś konkretne rozwiazania, które w sposób szczególny wpływają na sens utworu? Mogą to być powtórzenia, pytania, wykrzyknienia, wielokropki, elipsy (czyli pominięcia wyrazów). Czy słownictwo jest jakoś nacechowane - występują zdrobnienia, zgrubienia, wyrażenia potoczne, wulgaryzmy, neologizmy? W jaki sposób język wiersza wpływa na jego wymowę?

Zwróc uwagę na symboliczne sensy utworu

Czy w wierszu występują elementy symboliczne, które można odczytać w pogłębiony sposób? Czy dostrzegasz symboliczne słowa, obrazy? Czy rozpoznajesz obecne w utworze toposy (czyli stałe i powracające w kulturze motywy) i archetypy?

Określ konteksty utworu

Konteksty to inaczej wszelkie okoliczności zewnętrzne w stosunku do tekstu, ważne dla jego interpretacji. Mogą to być fakty z biografii autora, wydarzenia historyczne, epoka historyczno-literacka, w której powstał utwór, poglądy filozoficzne, inne teksty kultury zawierające podobną problematykę, dzieła, do których analizowany tekst bezpośrednio nawiązuje. Ważne, żeby przywołane konteksty rzeczywiście służyły interpretacji wiersza, a więc pomagały dotrzeć do jego głębszych znaczeń.

Potwierdź lub odrzuć postawioną na wstępie hipotezę interpretacyjną.

Sprawdź, czy analiza i interpretacja utworu, których dokonałeś/dokonałaś zmieniają postawiona wcześniej hipotezę.

Postawienie tezy interpretacyjnej

Ostatni etap analizy i interpretacji to sformułowanie ostatecznej, pełnej tezy interpretacyjnej czyli wyrażenie koncepcji interpretacji utworu. Jest to nic innego, jak pogłębiona i wnikliwa (po przeprowadzonej analizie i interpretacji!) odpowiedź na pytania, o czym jest wiersz, jaki jest jego sens.

Po przeprowadzeniu całej analizy według powyższego wzorca, możesz napisać rozprawkę interpretacyjną, czyli jedno z wypracowań, jakie daje do wyboru egzamin maturalny na poziomie podstawowym. Pożyteczny schemat tego wypracowania możesz znaleść tutaj.

Wykład na temat rozprawki interpretacyjnej: