Narracja
Narracja to wypowiedź monologowa prezentująca ciąg zdarzeń uszeregowanych w jakimś porządku czasowym, powiązanych z postaciami w nich uczestniczącymi oraz ze środowiskiem, w którym się rozgrywają.
Ze względu na formę i temat narracji wyróżnia się dwie podstawowe formy:
- opis (jeśli w przedstawieniu dominują zjawiska statyczne, rozmieszczone w przestrzeni )
- opowiadanie (jeśli w przedstawieniu dominują zjawiska dynamiczne, rozwijające się w czasie)
Pomiędzy tymi dwoma biegunami możliwe są liczne formy pośrednie oraz płynne przechodzenie od opisu do opowiadania.
Narracja stanowi zasadniczy sposób wypowiedzi w epice, towarzyszą jej w sposób podporządkowany wypowiedzi postaci. Inaczej jest w dramacie i liryce, w których, o ile w ogóle występuje narracja, to jest strukturalnie podporządkowana innym typom wypowiedzi, np. monologowi lirycznemu czy też monologom i dialogom dramatycznym.
Rodzaje narracji
Poniżej podaję dwa sposoby rozróżniania typów narracji, chociaż należy pamiętać, że zjawisko narracji jest skomplikowane i wszelkie typologie, z konieczności, prowadzą do uproszczeń.
Ze względu na sposoby pojawiania się narratora wyróżnia się dwie podstawowe formy:
- narracja autorska (trzecioosobowa), w której osoba opowiadająca umieszczona jest na zewnątrz świata przedstawionego i rozwija o nim relację mniej lub bardziej zobiektywizowaną
- narracja pierwszooosobowa (pamiętnikarska), w której narrator umieszczony jest równocześnie bohaterem utworu i opowiada o zdarzeniach, których był świadkiem lub w których sam uczestniczył.
Typologia narracji dokonana przez Franza Stanzela:
- narracja auktorialna - typ opowiadania, w którym narrator nie uczestniczy w świecie przedstawionym, jest ukryty, zdystansowany, może zatem oceniać lub interpretować rzeczywistość utworu, ujawniać zdarzenia poprzedzające bieg wypadków itp.
- narracja personalna - typ narracji z punktu widzenia bohatera lub bohaterów, nie musi być pierwszoosobowa, może być to narracja trzecioosobowa ale np. z zastosowaniem mowy pozornie zależnej.
- narracja w pierwszej osobie - w której mogą się pojawiać zarówno elementy narracji auktorialnej, jak i personalnej.
Mowa zależna, niezależna i pozornie zależna
Powyższe pojęcia odnoszą się do sposobu cytowania wypowiedzi postaci, podrzędnych wobec nadrzędnej relacji narratora. (Inaczej jest w dramacie, w którym to wypowiedzi postaci są nadrzędne, a ewentualne elementy narracji podrzędne).
Dwa pierwsze pojęcia znacie na pewno z gramatyki języka polskiego i języków obcych. Mowa niezależna to zastosowanie autonomicznego cytatu, czyli przytoczenie bezpośrednio słów bohatera, jak we fragmencie Mistrza i Małgorzaty poniżej:
Małgorzata usłuchała bez sprzeciwu, ale siadając, zapytała jednak jeszcze raz:
-Kim pan jest?
-No, niech już będzie, nazywam się Azazello, ale przecież to i tak nic pani mówi.
Mowa zależna polega na przytoczeniu czyjejś wypowiedzi (lub czyjejś myśli) swoimi słowami, streszczeniu lub sparafrazowaniu jej, jak w poniższym fragmencie opowiadania Transfugium Olgi Tokarczuk:
Spojrzał na nią przepraszająco, pożegnał się i powiedział, że dołączy do nich w nocy.
Mowa pozornie zależna
To narracja, w której ukrywa się wypowiedź lub myśl bohatera, jednak nie jest ona wyodrębniona w sposób graficzny czy gramatyczny i pozostaje podporządkowana gramatycznie wypowiedzi narratora.