Przy okazji lekcji języka polskiego i egzaminów niejednokrotnie będziecie stawać wobec konieczności przeprowadzenia analizy i interpretacji tekstu. Wbrew pozorom nie są to czynność specjalnie skomplikowane, co więcej są one raczej intuicyjne (choć podstawową wiedzą trzeba się tu wykazać) i naturalne. Ostatecznie ludzie są istotami cały czas coś interpretującymi - słowa znajomych, sygnały społeczne i przyrodnicze, wypowiedzi polityków, obejrzane filmy.

Interpretacja tekstu może zrodzić się naturalnie, podczas czytania, kiedy to potrzeba zrozumienia tego, co czytamy wręcz zmusza nad do pojęcia wysiłku intelektualnego, który ma znaleźć odpowiedź na rodzące się w nas pytania. Często jednak, zwłaszcza gdy czytanie utworu odbywa się w warunkach szkolnych lub mamy do czynienia z zadaną lekturą, przydać się może lista konkretnych działań, które mogą nas wspomóc w poszukiwaniach sensu dzieła.

Proces docierania do sensu dzieła literackiego to nic innego jak analiza i interpretacja. Te dwa pojęcia wymagają osobnego zdefiniowania, nie są bowiem synonimami.

1. Analiza i interpretacja wstępna - pogłębianie spostrzeżeń

Analiza znaczeń dosłownych, wprost przedstawionych, powierzchownych - to pierwsze działania, które należy podjąć po uważnym, niekiedy kilkakrotnym przeczytaniu tekstu. Składają się na nie:

  • rozpoznanie rodzaju i gatunku literackiego (lub próba rozpoznania)
  • wstępna refleksja na temat tytułu utworu
  • określenie elementów świata przedstawionego/ sytuacji lirycznej (jakie są czas, miejsce, okoliczności wypowiedzi podmiotu?)
  • określenie podmiotu mówiącego/ narratora (kto zapoznaje nas z treścią utworu? Czyje emocje, obserwacje, refleksje lub poglądy zawierają się w monologu lirycznym, jaki punkt widzenia/ jaką perspektywę oraz system wartości reprezentuje osoba mówiąca?)
  • określenie, kto jest adresatem tekstu (kim jest “ty” wpisane w utwór, jakie posiada właściwości i cechy, jakie są mu/ jej stawiane wymagania przez osobę mówiącą?)
  • próba roztrzygnięcia, jakie słowa i obrazy poetyckie wydają się kluczowe w tekście?
  • obserwacja warstwy językowej tekstu (język neutralny, nie zwracający na siebie uwagi, czy charakterystyczny, specyficzny, wyjątkowy?)
  • obserwacja i rozpoznanie zewnętrznej i wewnętrznej kompozycji tekstu, (układ tekstu, np, wprowadzenie, rozwinięcie, puenta lub/ i strofy, wersy, rozdziały, akty, sceny itp.)
  • dostrzeżenie dominanty kompozycyjnej tekstu.

Pytania, które zadajemy sobie na tym etapie pracy to: kto, co, gdzie, kiedy, jak.

2. Interpretacja pogłębiająca

Interpretacja właściwa to odkrywanie głębszych znaczeń tekstu. Na etapie interpretacji staramy się zaobserwować:

  • relacje między składnikami dzieła oraz między dziełem a światem zewnętrznym (nawiązania do rzeczywistości, faktów życia społecznego, politycznego itd, nawiązania do innych utworów i tekstów kultury - intertekstualność)

  • kategorie estetyczne: np. komizm, tragizm, groteska, patos…

  • konwencje, czyli normy określających charakter poszczególnych składników utworu, a także sposób ich zorganizowania w większe całości. Konwencje to pewne tradycje piśmiennicze, które stają się wyraźne w pewnych okresach literackich, np, konwencja realistyczna, abstrakcyjna, prześmiewcza, żartobliwa, groteskowa, surrealistycza, fantastyczna itp.

Konwencje mogą dotyczyć różnych aspektów utworu: języka (np. czułostkowe zabarwienie w języku utworów w sentymentalizmie, wyrażenia patetyczne w jakimś rodzaju poezji tyrtejskiej, konwencja literatury miłosnej itp.) sposób kreacji bohaterów, narratora, doboru tematów itd.

  • konkretne środki językowe z uwzględnieniem ich znaczenia i funkcji w utworze

  • alegorie i symbole czyli obrazy o ukrytym znaczeniu, odnoszące nas do czegoś innego niż to, co jest wprost powiedziane lub pokazane.

  • motywy (czyli wątki przekraczające granice utworu np. motyw wiosny, albo snu, albo ciemności, wyprawy, deszczu,…itd.), toposy, archetypy

  • stosunek utworu do tradycji literackiej (tekst klasyczny? awangardowy? tradycyjny, nowoczesny?)

W pogłębionej analizie niezbędne odwołanie się do kontekstów interpretacyjnych, takich jak:

  • historyczno-literacki,
  • biograficzny,
  • historyczny,
  • filozoficzny
  • literacki (podobieństwa do innych utworów, intertekstualność, np. bardzo częste nawiązania do Szekspira, do literatury dziecięcej i ludowej)
  • mitologiczny,
  • biblijny,
  • baśniowy,
  • egzystencjalny,
  • polityczny itd.

Pytania, które zadajemy sobie na tym etapie pracy to: : dlaczego tak, co z tego wynika, co to znaczy, jak to ocenić?

Przeprowadzona analiza i interpretacja powinny doprowadzić nas do postawienia tezy interpretacyjnej czyli koncepcji odczytania całościowej wymowy utworu.