Oświecenie

Informacje o epoce

Nazwa epoki oznacza oświecenie przez światło rozumu. Epokę tę określano także jako wiek filozofów i wiek rozumu. Okres trwający w Europie od końca XVII wieku do początków XIX. W Polsce od I połowy XVIII wieku (mniej więcej od wstąpienia na tron Stanisława Augusta Poniatowskiego) do 1822 roku, kiedy to wydanie tomiku poezji Adama Mickiewicza rozpoczyna romantyzm). Oświecenie szczyciło się tolerancją religijną, racjonalizmem, pochwałą mądrości i nauki.

Nurty filozoficzne

Motywem przewodnim oświecenia było optymistyczne przekonanie o nieograniczonych możliwościach poznania świata przez samodzielny ludzki rozum, zaś celem uwolnienie człowieka od przesądów, ignorancji oraz zniewolenia politycznego i religijnego poprzez szerzenie edukacji i nauki. Oświecenie ufundowane jest więc na założeniu, że wszystkie wartości, w tym także władza polityczna, powinny być oparte na człowieku, nie zaś na tradycji, której źródłem byłaby wiara religijna czy boski porządek natury.

Zaufanie do ludzkiego rozumu doby oświecenia łączyło się z postępem naukowym, wywołanym zwłaszcza poprzez genialne odkrycia Newtona, które nakierowały myślicieli epoki na ideę włączenia do refleksji filozoficznej także nowo uzyskanej wiedzy naukowej.

Główne nurty filozoficzne epoki to:

racjonalizm

Twórcą i patronem tego nurtu był Kartezjusz, zaś w dobie oświecenia za rzeczników racjonalizmu można uznać francuskich pisarzy i myślicieli, w tym tak zwanych encyklopedystów, czyli twórców Wielkiej Encyklopedii Francuskiej: Woltera i Denisa Diderota. Głosili oni kult rozumu oraz potrzebę wychowywania ludzi do samodzielnego, krytycznego i racjonalnego myślenia i takiego samego postępowania. Równocześnie racjonalizm oświeceniowy, w przeciwieństwie do teorii swego założyciela - Kartezjusza - zakładał, że do poznania świata nie wystarczy czysty umysł, lecz potrzebna jest też wiedza oraz empiria.

empiryzm

Kolejny, obok racjonalizmu, nurt filozofii zapoczątkowany w okresie baroku. Ojcem empiryzmu był angielski myśliciel Francis Bacon, zaś jego oświeceniowymi kontynuatorami byli John Locke oraz David Hume. Empiryzm zakłada, że źródłem poznania świata są bodźce zmysłowe docierające do umysłu, wobec których wszelkie idee są wtórne. Aby doskonalić poznanie świata należy rozwijać nauki eksperymentalne, pozwalające odkrywać prawda i fakty, które wzbogacają ludzką inteligencję i wzmacniają panowanie człowieka nad naturą.

Zarówno racjonalizm jak i empiryzm prowadzą do ufundowania nowożytnej wizji świata - kosmosu:

Światem nie rządzą już, jak chcieli starożytni, cele wiecznego i harmonijnego porządku, lecz jest wydany na nieokreśloną grę łańcucha przyczyn i skutków. zdeterminowanych zdarzeniami lub związkami, niezależnie od jakiegokolwiek celu. Przechodzimy więc od świata, który ma wyraźne centrum, zamkniętego, zhierarchizowanego, uporządkowanego, nakierowanego na cel, do świata (…) bez hierarchii, bez ustalonego porządku, poruszanego przez przyczyny działające bez celu.(Ferry, 189)

koncepcja Rousseau

Nurt filozoficzny, powstały niejako w kontrze do oświeceniowego “mainstreamu.” Jego twórca - francuski pisarz i myśliciel Jean-Jacques Rousseau głosił wrodzoną dobroć człowieka, która ulega wypaczeniu na skutek rozwoju cywilizacji i postępu. Rozum jest tu ukazany jako wróg tej naturalnej dobroci, której najpełniejszym wcieleniem ma być tak zwany dobry dzikus - istota żyjąca poza zasięgiem cywilizacji, niezepsuta postępem. Rousseau postuluje więc odwrót od zdobyczy cywilizacyjnych, powrót do natury, porzucenie własności prywatnej i dowartościowanie uczuć zamiast rozumu.

Filozoficzne poglądy oświeceniowe złożyły się na ideologię, którą określić można mianem humanizmu oświeceniowego, a która stanowić może propozycję atrakcyjną także dla człowieka współczesnego.

Jej dokładniejsze założenia znajdziesz tutaj.

Kierunki artystyczne

Najważniejsze nurty w sztuce oświeceniowej to:

klasycyzm

Nie jest to kierunek w sztuce “wynaleziony” w okresie oświecenia, bo jest znacznie starszy, jego początki sięgają renesansu, jednak w czasie oświecenia dominuje w sztuce europejskiej. Klasycyzm (również w literaturze) odwoływał się do racjonalistycznych założeń oświeceniowych i uznawał za cel sztuki osiągnięcie doskonałości w realizacji piękna i prawdy jako zaakceptowanych przez rozum uniwersalnych wartości. Cel ten miał być osiągnięty poprzez naśladowanie antycznych wzorów artystycznych oraz natury pojętej jako oparty na rozumie porządek praw i zasad, które sztuka odzwierciedla. Czołowym przedstawicielem klasycyzmu w literaturze polskiej był Ignacy Krasicki.

Klasycyzm polski szczególnie akcentował społeczne i wychowawcze cele twórczości literackiej, tak jednak, aby dały się pogodzić z horacjańską formułą decere, movere, delectare (z łac. uczyć, wzruszać, bawić)

sentymentalizm

Kierunek w sztuce inspirowany koncepcją Rousseau, uznawał przeżycia wewnętrzne człowieka za źródło inspiracji artystycznej. Przeciwstawiał się klasycyzmowi i racjonalizmowi. Sztuka miała opierać się na postulacie czułości i prostoty. Tematem literatury sentymentalnej były więzi międzyludzkie - uczucia rodzinne, przyjaźń i miłość. Ukazywano także przyrodę jak przestrzeń rozgrywania się czułych scen, harmonizującą z emocjami bohaterów. Czołowym przedstawicielem sentymentalizmu w polskiej literaturze był Franciszek Karpiński.

Lektury zawarte w podstawie programowej (w czteroletnim liceum i pięcioletnim technikum)

• Ignacy Krasicki:

• wybrane bajki (w tym Ptaszki w klatce, Jagnię i wilcy, Dwaj malarze)

• satyry ( w tym Pijaństwo, Do króla,) lub Monachomachia

• Hymn o miłości ojczyzny jako fragment Myszeidy

• Franciszek Karpiński, wybór sielanek, wiersze religijne (w tym Pieść o narodzeniu pańskim)

Poziom rozszerzony:

• Wolter Kandyd (fragmenty)

• Jean Jacques Rousseau Nowa Heloiza (fragmenty);