Literatura faktu

Non-fiction

Literatura faktu to określenie współczesnego piśmiennictwa narracyjnego o charakterze przede wszystkim dokumentalnym, jednak z elementami beletrystycznymi.

Literatura faktu jest zaliczana do epiki, jednak odróżnia ją od pozostałych utworów epickich fakt, że unika fikcji literackiej (choć niekiedy spotyka sie w niej elementy fikcji stosowanej dla celów estetycznych i wzmacniajacych wymowę utworu) i przedstawia autentyczne zdarzenia i postacie, co z kolei wiąże ją z publicystyką.

Na literaturę faktu składają się tzw. gatunki pograniczne, a więc znajdujące się na pograniczu literatury pięknej i innych form piśmiennictwa. Należy do nich:

reportaż

Gatunek z pogranicza publicystyki, literatury pięknej i literatury faktu. Jego początki wiążą się z rozwojem prasy drukowanej w XIX wieku. Reportaż przedstawia rzeczywiste wydarzenia, w których autor uczestniczył lub relacje z rozmów ze świadkami tych wydarzeń. Istotą reportażu jest zarysowana w nim fabuła budowana na kanwie rzeczywistości oraz obecność takich form narracyjnych jak opis czy charakterystyka postaci.

Wybitne przykład utworów zawierających elementy reportażu spośród lektur szkolnych to Podróże z Herodotem Ryszarda Kapuścińskiego, które uczniowie szkół średnich mogą omawiać we fragmentach, oraz Zdążyć przed Panem Bogiem Hanny Krall. Elementy reportażu występują też w powieściach autobiograficznych lub książkach wspomnieniowych takich jak Ziele na kraterze Melchiora Wańkowicza czy Inny świat Gustawa Herlinga-Grudzińskiego.

felieton

Krótki tekst publicystyczny, ukazujący w lekki, często humorystyczny sposób, osobistą opinię autora na aktualny problem społeczny lub polityczny. Felieton wyróżnia obecność literackich środków wyrazu, bywa, że występują w nim elementy fikcji, jednak nie są one celem samym w sobie, lecz służą celom publicystycznym.

Felieton różni od eseju zwykle krótsza forma oraz zawsze aktualny, wręcz bieżący, temat. Felietony pisywał między innymi Bolesław Prus. Jeden z nich to Wieża Paryska, opublikowany w Kurierze Warszawskim w lutym 1887 roku. Znakomite współczesne felietony znaleźć można na przykład na stronach internetowego magazynu Dwutygodnik.

esej

Tekst o różnorodnej tematyce, mający często wymiar filozoficzny, refleksyjny, naukowy lub publicystyczny, pisany prozą, akcentujący subiektywny punkt widzenia autora oraz eksponujący dbałość o piękny i niepowtarzalny sposób wyrazu.

Esej ma swój początek w twórczości starożytnych myślicieli, takich jak Platon czy Marek Aureliusz. Za mistrza eseju renesansowego uchodzi francuski humanista Michel de Montaigne, autor znakomitych Prób, przetłumaczonych na język polski przez Tadeusza Boya Żeleńskiego. Eseje mają w swoim dorobku znakomici pisarze, między innymi Czesław Miłosz, Zbigniew Herbert, Stanisław Lem.

dziennik

Tekst składający się z prowadzonych z dnia na dzień zapisów o charakterze autobiograficznym. Szczególną jego manifestacją jest dziennik literacki, tworzony przez pisarzy z myślą o czytelnikach, zawierający refleksje o tematyce literackiej, społecznej, politycznej lub filozoficznej. Przykłady bardzo interesujących dzienników to Dziennik pisany nocą Gustawa Herlinga Grudzińskiego, Dziennik 1954 Leopolda Tyrmanda, Dziennik Witolda Gombrowicza czy Dzienniki czasów wojny Zofii Nałkowskiej.

pamiętnik

Gatunek literatury autobiograficznej, będący relacją o zdarzeniach, których autor był uczestnikiem lub świadkiem, pisany (w przeciwieństwie do dziennika) z pewnej perspektywy czasowej. Znakomite pamiętniki o walorach literackich stworzyli między innymi barokowy sarmata Jan Chryzostom Pasek (Pamiętniki) oraz współczesny poeta Miron Białoszewski (Pamiętnik z powstania warszawskiego)- fragmenty obu utworów znajdują się w podstawie nauczania języka polskiego.

biografia

Życiorys - opowiadanie o życiu zwykle wybitnej osoby, gatunek wywodzący się ze starożytności. Jej odmianą jest autobiografia, w której autor opisuje wydarzenia z własnego życia. Średniowieczną odmianą biografii była hagiografia, przedstawiająca w sposób dydaktyczno-panegiryczny żywoty świętych. Przykładem utworu hagiograficznego jest Legenda o świętym Aleksym. Elementy autobiograficzne znajdują się w Innym Świecie Gustawa Herlinga Grudzińskiego oraz Podróżach z Herodotem Ryszarda Kapuścińskiego.

wywiad

Rozmowa ze znaną osobą, mająca postać pytań i odpowiedzi, zwykle koncentrująca się wokół jednego tematu, związanego z dziedziną ekspertyzy owej znanej osoby. Wywiady z pisarzami są źródłem informacji o ich twórczości, poglądach i postawach oraz pozwalają rzucić światło interpretacyjne na konkretne utwory literackie. Elementy wywiadu z Markiem Edelmanem znajdujemy między innymi w Zdążyć przed Panem Bogiem Hanny Krall.

Znakomitym przykładem książki stanowiącej zbiór wywiadów z pisarzami jest Hańba domowa Jacka Trznadla.