Rozprawka w szkole średniej

Rozprawka to pisemna wypowiedź argumentacyjna, czyli taka, w której piszący formułuje i usasadnia swoje stanowisko za pomocą argumentów. Argument to pewien fakt lub okoliczność przytaczany dla uzasadnienia tezy. Rozprawki są wszechstronnym testem umiejętności, które szkoła stara się wykształcić.

Są to:

  • umiejętność logicznego myślenia, w tym zajmowania stanowiska i uzasadniania go w sensowny, przekonujący sposób

  • umiejętność analizy i interpretacji utworu literackiego i jego fragmentu.

  • znajomość tekstów kultury i umiejętność fukncjonalnego jej wykorzystania.

  • umiejętność tworzenia wypowiedzi pisemnej, która jest spójna, świadomie skomponowana i poprawna pod względem językowym.

Należy pamiętać, pisząc rozprawkę w szkole średniej, że odnosimy się w niej wyłącznie do tekstów kultury, a nie do naszych osobistych, życiowych doświadczeń.

Proces tworzenia rozprawki proponuję podzielić na trzy etapy.

Etap wstępny

Czytamy uważnie i analizujemy temat. Jest on zazwyczaj dwuczłonowy. Pierwsza część zawiera problem, najcześciej wyrażony w formie pytającej. Poniżej przykłady zaczerpnięte z tematów maturalnych:

  • Praca – pasja czy obowiązek?

  • Czym dla człowieka może być wolność?

  • Czy warto kochać, jeśli miłość może być źródłem cierpienia?

Pytania dotyczą ważnych dla człowieka wartości o uniwersalnym wymiarze.

Drugi człon tematu to zdanie zawierające czasowniki operacyjne. Dotychczasowe tematy maturalne zawierały tylko jedną formułę tego pytania: Rozważ problem i uzasadnij swoje stanowisko odwołując się do załączonego fragmentu, całości utworu, (jeśli jest to fragment lektury obowiązkowej) i innego tekstu kultury, lub tekstów kultury (jeśli całość, z której zaczerpnięto fragment, może być uczniom nieznana).

Etap ten powinien zakończyć się sformułowaniem wstępnej, jeszcze intuicyjnej odpowiedzi na pytanie zawarte w temacie rozprawki.

Etap tworzenia koncepcji pracy – notatki na brudno

Zaczynamy od dokładnego przeczytania i przeanalizowania fragmentu. Będzie to zapewne fragment utworu epickiego lub dramatycznego. Tekst czytamy i zadajemy sobie typowe pytania pomagające w przeprowadzeniu analizy:

  • jaki jest czas i miejsce akcji?

  • jak zachowuje się narrator, czy jest to narracja pierwszo czy trzeciosobowa?

  • jak zachowują się bohaterowie? Jakie są interakcje między nimi?

  • czy w tekście występują partie opisowe, jeśli tak, co przedstawiają?

  • Jaki problem przedstawia tekst i jaką odpowiedż daje on na pytanie zawarte w temacie?

Po przeanalizowaniu fragmentu wracamy do naszego wcześniej zarysowanego stanowiska. Sprawdzamy, czy ono podległo jakiejś weryfikacji pod wpływem przeprowadzonej analizy. Być może fragment wyraźnie popiera konkretne stanowisko, warto podążyć tym tropem, nie działać wbrew fragmentowi, który ma nam przecież dostarczać argumentacji. Doprecyzowujemy stanowisko, ale jeszcze nie formułujemy go ostatecznie

Kolejny krok to wybór argumentów, których użyjemy w naszej pracy. Argument to twierdzenie, fakt lub okoliczność, które zaczerpniemy z załączonego fragmentu oraz innych tekstów kultury, aby uzasadnić nasze stanowisko. Można postępować dwojako, np. najpierw pomyśleć o utworach, które pasują do tematu i na ich podstawie sformułować argument, albo najpierw pomyśleć o argumencie i poszukać tekstu kultury, który go ilustruje. Należy pamiętać, że tekst kultury nie jest argumentem, ale przykładem literackim, który stanowi ilustrację argumentu. Zapisujemy nasze argumenty na brudno, zaś obok nich konkretne przykłady z wybranych dzieł. Przyjęło się, że powinno być tyle argumentów, ile tekstów kultury.

Przykład notatek sporządzonych przed właściwym pisaniem rozprawki

Temat: Czym dla człowieka może być podróż? Rozważ problem i uzasadnij swoje stanowisko, odwołując się do załączonego tekstu (wyobraźmy sobie, że jest nim fragment Władcy pierścieni Tolkiena, pokazujący początkowy etap wędrówki hobbitów Froda i Sama) oraz wybranych tekstów kultury.

Przykładowe stanowisko. Znaczenie podróży może być różne dla każdego człowieka, co zależy między innymi od tego, z jakim nastawieniem wyrusza się w drogę. Jednak w każdym przypadku podróż przynosi zmianę, która wzbogaca życie człowieka, a niekiedy całkowicie je zmienia.

argumenty wraz z przykładami:

Argument pierwszy: podróż może być bardzo stresującym, a nawet przerażającym przeżyciem, zmuszającym bohatera do wyjścia poza strefę bezpieczeństwa, jeśli zostaje się do niej zmuszonym. Przykład: Sam i Frodo z fragmentu powieści Tolkiena nigdy nie opuszczali rodzinnego Shire i konieczność wyruszenia w misję wyprowadzenia pierścienia poza granice swojego kraju napawała ich strachem, a równocześnie zmuszała ich do pokonywania tego strachu i przezwyciężania swoich słabości.

Argument drugi: podróż może być formą ucieczki od konkretnego problemu, jeśli staje się on w danym momencie trudny do zniesienia. Przykład z Lalki Bolesława Prusa: nagły wyjazd Wokulskiego do Paryża, kiedy Izabela okazała mu wzgardę. Początkowo podróż ta nie sprawia bohaterowi przyjemności, jednak z czasem Paryż zaczyna go fascynować i skłaniać do refleksji na temat rozwoju cywilizacji.

Argument trzeci: podróż może być fascynującą przygodą, otwierającą przed bohaterem nowe światy i poszerzającą granice poznania. Przykład: bohater liryczny Sonetów Krymskich Adama Mickiewicza, który w swojej podróży na Krym ulega fascynacji orientalnym pięknem nowej krainy.

Etap realizacyjny – pisanie rozprawki.

Rozprawka musi zawierać wstęp, rozwinięcie i zakończenie.

Wstęp

Wstęp powinien zaczynać się od wprowadzenia do tematu. Wprowadzenie to może mieć charakter zdanie uogólniającego na temat danej wartości: np znaczenia pracy, miłości, wolności w życiu człowieka. Warto już w tym miejscu odnieść się do roli, jaką dana wartość odgrywa w dziejach kultury, czyli wprowadzić refleksję historycznoliteracką.

Może to być na przykład uwaga, że dane zagadnienie pojawia się już w najdawniejszych tekstach literackich czy dziełach sztuki; albo ma wymiar uniwersalny, spotykany w kulturze powszechnej.

Pojęcia nie do końca oczywiste czy jednoznaczne warto we wstępie zdefiniować, aby ukazać własne rozumienie danego zagadnienia i uniknąć niejasności w dalszej części pracy.

Wstęp powinien kończyć się sformułowaniem stanowiska, czyli naszą tezą lub hipotezą. Musi być ono w pełni adekwatne do problemu podanego w poleceniu.

Rozwinięcie

Rozwinięcie powinno zawierać tyle akapitów, ile jest argumentów. Dla porządku można przyjąć zasadę, że akapit zaczyna się od wprowadzenia argumentu, który zilustrowany jest przykładem z utworu i kończy się potwierdzeniem argumentu.

Unikajmy raczej zdań autotematycznych typu: moim pierwszym argumentem jest… teraz przejdę do kolejnego argumentu, czy mam nadzieję, ze udało mi się dowieść.

Lepiej stosować formuły subtelniej zarysowujące wasz tok rozmowania, a zarazem mniej personalne, np:

Inny problem ukazuje postępowanie bohatera… W podobny sposób zagadnienie podróży ukazane zostało w… Zupełnie przeciwnie postrzegał podróż… itp.

Należy pamiętać, aby rozwinięcie było:

  • trafne, czyli zawierające logiczne argumenty poprawnie potwierdzone przykładami właściwie dobranych tekstów kultury,
  • szerokie, czyli odnoszące się do wszystkich elementów polecenia (zwracaj uwagę na to, ile tekstów kultury masz przywołać i jakie mają one być),
  • pogłębione, czyli wnikliwe analizujące określone zjawisko, uwzględniające np. niedosłowne sensy utworu, dojrzałe pod względem interpretacyjnym, bogate w konteksty.

Wystrzegaj się błędów rzeczowych, zwłaszcza błędu kardynalnego, czyli takiego, który świadczy o nieznajomości tekstu kultury, do którego się odwołujesz oraz kontekstu interpretacyjnego, który przywołujesz.

Zakończenie

Zakończenie powinno zawierać podsumowanie argumentacji, czyli krótkie zestawienie wszystkich argumentów, tak, aby ponownie przywołać tezę lub ją sformułować, jeśli wybraliście wariant z hipotezą.

Unikaj zdań autotematycznych typu: mam nadzieję, że udało mi się dowieść, zamiast tego sparafrazuj tezę, czyli zapisz ją ponownie innymi słowami. Sformułuj zdanie końcowe. Może ono wyrażać jakąś sugestię interpretacyjną, wagę problemu poruszonego w temacie itp.

Przykład rozprawki zawierającej powyższe sugestie.