Retoryka według Arystotelesa

Czym jest sztuka przemawiania w świetle Retoryki Arystotelesa

Według Stagiryty retoryka to umiejętność wynajdowania możliwych sposobów przekonywania w odniesieniu do każdego przedmiotu.

Arystoteles podjął się zadania zrehabilitowania retoryki po tym, jakie szkody wyrządzili jej sofiści, którzy ją zdetronizowali z pozycji sztuki słowa.

Byłoby rzeczą dziwną, gdyby rzeczą haniebną było nie móc bronić się ciałem, a nie byłoby hańbą nie móc bronić się słowem, gdyż posługiwanie się słowem jest bardziej właściwie człowiekowi niż używanie ciała () Arystoteles, Retoryka, [w:] M. Korolko, Sztuka retoryki. Przewodnik encyklopedyczny, tłum. M. Korolko, Warszawa 1990, s. 224–225.)

Wielką zasługą Arystotelesa było zidentyfikowanie środków, za pomocą których mówcy przekonują słuchaczy. W swoim dziele pt. Retoryka Stagiryta wymienia etykę, logikę i emocje jako zagodnienia kluczowe dla sztuki przemawiania. Interesują go również wszelkie zabiegi i środki językowe poprawiające skuteczność przekazu. Zdaniem Arystotelesa, retoryka jest podobna do filozofii, ponieważ wymaga użycia rozumu i konstruowania słusznych argumentów. Retorzy muszą przedstawić swoje stanowisko i dowody, które je wspierają. Najlepsi retorzy to ci, którzy potrafią przekonać odbiorców, że podawane przez nich fakty są zgodne z bronioną przez nich sprawą.

Zdaniem Arystotelesa, retoryka (w przeciwieństwie do manipulacyjnej erystyki) nie tylko nie stoi w sprzeczności z prawdą i dobrem, ale wręcz najskuteczniejsza jest właśnie wtedy, gdy opiera się na cnocie i zgodności z prawdą.

Związki z dialektyką

Arystoteles twierdzi, że retoryka jest ściśle związana z dialektyką, czyli nauką, która obejmuje badanie poprawności logiki i argumentacji. Metoda dialektyczna wywodzi się od Platona, nauczyciela Arystotelesa. Platon zademonstrował użycie dialektycznej metody rozumowania w serii dialogów, których bohaterem uczynił swego nauczyciela Sokratesa.

Sokrates był słynnym greckim filozofem znanym z nauczania podczas spaceru ulicami Aten. Opracował onmetodę dociekania prawdy, kierującą uczniów do rozważenia natury pojęć takich jak prawda, sprawiedliwość i piękno. Sokrates dokładnie badał każdą odpowiedź, aby pokazać, gdzie tkwią logiczne problemy zawarte w rozumowaniu jego rozmówców. Często demonstrował problemy logiczne, przyjmując przeciwną perspektywę, do tej, którą reprezentował jego interlokutor.

Metoda sokratyczna wymagała rozmowy, aby ujawnić wzorce i utarte schematy w ludzkim myśleniu. Arystoteles zaleca stosowanie metody dialektycznej w wywodach retorycznych

Ethos, Pathos i Logos

W definicji retoryki przytoczonej na początku tego wpisu, filozof mówi o sposobach przekonywania. Są one niczym innym, jak metodami, za pomocą których mówcy mogą przekonać słuchaczy, że coś jest lub nie jest prawdą.

Arystoteles dzieli metody perswazji retorycznej na trzy rodzaje:

1. Ethos

Pierwszym sposobem, w jaki mówcy mogą przekonać słuchaczy do swojego stanowiska, jest apelowanie do moralności odbiorców. Arystoteles opisuje to podejście do perswazji jako oparte na greckim pojęciu ethos, które możemy tłumaczyć na język polski jako etykę. Pisze, że przekonanie słuchaczy osiąga się dzięki nieposzlakowanemu charakterowi mówcy, który prezentuje się podczas przemówienia jako etycznie wiarygodny. Arystoteles wyjaśnia, że ludzie chętniej wierzą tym, którzy są być moralnie prawi i którzy mogą funkcjonować jako autorytety.

Najlepszy sposób, żeby wyzyskać tę metodę oddziaływania perswazyjnego, to…autentycznie być autorytetem, nie zaś go udawać. Czyli, na przykład, dobrze poznać zagadnienie, na temat którego mówca się wypowiada. Ważne jest także, aby dostosować sposoby przekonywania do odbiorców - nie ma w tym manipulacji, ale zwyczajna znajomość okoliczności, ludzkich potrzeb i możliwości.

2. Pathos

Druga metoda przekonywania słuchaczy polega na włączeniu patosu do przemówienia. Pathos to greckie słowo używane w odniesieniu do emocji, na przykład takich jak litość czy smutek. Arystoteles twierdzi, że znakomity retor potrafi wykorzystać emocje publiczności dla przekonania jej do swego stanowiska. Stagiryta zauważa że nasze osądy, gdy jesteśmy zadowoleni i przyjaźni, nie są takie same, jak wtedy, gdy jesteśmy zranieni lub wrogo nastawieni. Arystoteles podkreśla wagę okazywania życzliwości i empatii w dążeniu do zdobycia zaufania publiczności, choć najmniej poważa tę strategię oddziaływania na słuchaczy.

3. Logos

Trzecim sposobem, w jaki mówca może przekonać publiczność, jest zastosowanie kategorii wyrażonej przez greckie słowo logos - termin, który możemy tłumaczyć jako logika lub rozum. Dla Arystotelesa to najważniejsza i najskuteczniejsza z metod. Według Stagiryty logika pomaga mówcy zademonstrować prawdę za pomocą przekonujących argumentów odpowiednich do sprawy.

W ramach tej strategii Arystoteles zaleca między innymi użycie określonego rodzaju argumentacji zwanego entymemem (entymematem) czy wnioskowaniem entymatycznym. Entymemat zawiera przesłanki i wniosek, przy czym któraś z przesłanek pozostaje niewypowiedziana. Arystoteles twierdzi, że publiczność uzupełni brakujące ogniwo w logice i będzie bardziej skłonna zgodzić się z wypływającym z niej wnioskiem.

Entymemat jest sercem arystotelowskiej koncepcji retoryki. Spójrzmy na konkretny przykład. Wyobraź sobie, że jesteś zatroskanym obywatelem, zwracającym się do zgromadzenia mieszkańców twojego miasta na temat grożącej mu inwazji. Mógłbyś przytoczyć następujący argument: oto sąsiednie państwo gramadzi armię u naszych granic. Prawdopodobnie ma ono zamiar uderzyć na nas, dlatego powinniśmy czym prędzej zebrać nasze wojska, zanim będzie za późno.

I oto właśnie zaprezentowałeś entymemat - zacząłeś od przesłanek - nasz sąsiad jest nam od dawna niechętny, gromadzi wojska - po czym doszedłeś do logicznej konkluzji, że należy się przygotować do wojny.

Istotą entymematu jest to, że prowadzi on do wniosków, które są prawdopodobne, ale niekoniecznie definitywnie prawdziwe. Innymi słowy, nie możemy być w 100 procentach pewni, że nasz sąsiad ma zamiar nas napaść, choć jest to całkowicie zgodna z logiką konkluzja.

Czasami, zdaniem Arystotelesa, entymematy nie wystarczą. Wtedy pomocny może okazać się przykład (exemplum), chociażby przywołanie jakiegoś zdarzenia z historii, które mogłoby zilustrować podobną sytuację i tym samym wzmocnić naszą argumentację.

Styl i forma - kategorie nie do pogardzenia

Jakkolwiek Arystoteles najbardziej cenił prawdę i fakty, to jednak wiedział, że mogą one nie wystarczyć, aby przekonać publiczność do choćby najsłuszniejszych racji. Wiedział, że ludzie mają skłonność przywiązywać wagę do piękna słów, formy wypowiedzi, niekiedy bardziej niż do treści przemówienia.

Dlatego też wskazywał na konieczne sposoby uczynienia przemówienia bardziej atrakcyjnym dla widzów czy słuchaczy. Najważniejsze cechy dobrej mowy, uwzględniając kategorię stylu, to:

• jasność i prostota wypowiedzi
• poprawna gramatyka i zwięzłość
• unikanie ambiwalencji, niejednoznaczności słów
• umiar w zastosowaniu środków językowych

Ulubionym językowym środkiem wyrazu Arystotelesa była metafora, która, jego zdaniem, pomagała odbiorcom zwizualizować sobie punkt widzenia mówcy.

Jakkolwiek Stagiryta był zwolennikiem precyzji, konkretu i preferował krótkie, dosadne przemówienia, to jednak podkreślał, aby miały one właściwą kompozycję. Mowa powinna zawierać maksymalnie cztery części:

• wstęp w którym pada zapowiedź, czego dotyczy przemówienie (miejsce na ethos)

• rozwinięcie, w którym mówca przedstawia swoją interpretację sytuacji, o której mówi (pathos),

• argumentacja (logos), w której należy dowieść, że przedstawione wcześniej stanowisko jest prawdziwe, logiczne, poparte faktami. W tym miejscu warto też sformułować kontrargumenty i je obalić.

• konkluzja, a często też jakiś przejmujący retoryczny zabieg, np jakiś zwrot do słuchaczy, elipsa, czy pytanie retoryczne.

Podsumowanie

Arystoteles uważał retorykę za istotną dziedzinę społecznego funkcjonowania, która nie musi i nie powinna polegać na manipulacji. Jasno odróżnił perswazję od manipulacji. Aby skutecznie przemawiać, czyli przekonywać słuchaczy do swoich racji, można zaprezentować się jako autorytet moralny i merytoryczny, można zaangażować emocje słuchaczy, oraz przede wszsytkim należy przedstawić słuchaczom logiczne argumenty, które powinny być najbardziej przekonujące.

Materiał na temat sztuki przemawiania według Arystotelesa: