Świat przedstawiony
Świat przedstawiony w dziele literackim to złożona konstrukcja, która obejmuje wszystkie elementy opisywane przez autora w ramach tekstu, tworząc kompleksową rzeczywistość narracyjną. Jest to wirtualny świat, w którym rozgrywają się wydarzenia fabuły, i który obejmuje kilka kluczowych komponentów:
- Czas akcji: ramy czasowe, w których rozwija się fabuła, obejmujące zarówno historyczny kontekst, jak i specyficzne momenty w obrębie fabuły.
- Przestrzeń: miejsca i lokalizacje, w których rozgrywają się wydarzenia, ich opisy, charakterystyki i znaczenia symboliczne.
- Bohaterowie: postacie uczestniczące w fabule, ich cechy fizyczne, psychologiczne, społeczne oraz ich relacje i interakcje.
- Wydarzenia i fabuła: sekwencja zdarzeń tworzących historię, ich przyczyny, przebieg i skutki.
- Środowisko społeczne i kulturowe: tło społeczne, kulturowe, polityczne i ekonomiczne, które wpływa na bohaterów i wydarzenia.
Świat przedstawiony jest kreacją autorską, której celem jest stworzenie iluzji rzeczywistości. Może być realistyczny- odzwierciedlający rzeczywisty świat, fantastyczny- pełen elementów nadprzyrodzonych i nierealnych, groteskowy - absurdalny, zniekształcony. Analiza świata przedstawionego pozwala zrozumieć wymowę dzieła, jego znaczenie i wartości.
Poszczególne kategorie budujące świat przedstawiony:
1. Czas
Czas w utworze epickim
Analiza czasu w utworach epickich może obejmować
- napięcie między czasem narracji a czasem fabuły
- odniesienia fabuły do kontekstu historycznego
- sposób łączenia scen w ramach czasu akcji
Czas narracji a czas fabuły
Czas narracji:
- czas samej wypowiedzi podmiotu/narratora.
- może być późniejszy lub współczesny względem przedstawianych wypadków i faktów historycznych.
Z czasem narracji wiąże się kategoria dystansu narracyjnego, który oddziela czas narracji od czasu fabuły i przejawia się m.in. w zastosowaniu czasu przeszłego. Dystans narracyjny może być większy lub mniejszy.
Zwiększenie dystansu narracyjnego, typowe dla tradycyjnej epiki, występuje gdy:
- narracja prowadzona jest przez narratora, który nie należy do świata przedstawionego (tzw. narracja trzecioosobowa).
- narrator ocenia i komentuje zachowania postaci.
- narrator czyni uwagi o charakterze metafabularnym (czyli wypowiada się na temat zabiegów fabularnych, “burzy czwartą ścianę”).
Zmniejszenie dystansu narracyjnego ma miejsce gdy:
- narracja jest prowadzona z perspektywy bohatera (tzw. narracja pierwszoosobowa)
- narrator opowiada o zdarzeniach na bieżąco, a nie z perspektywy czasu.
Czas fabuły:
- czas świata przedstawionego
- dotyczy czasu opowiadanych zdarzeń w rozbudowanej historii.
W ramach czasu fabuły możemy wyodrębnić:
- czas samej akcji: dotyczy głównych wydarzeń oraz epizodów: mniejszych, pobocznych wydarzeń,
- czas retrospekcji: wydarzenia z przeszłości, wspomnienia
- czas przedakcji (antecedencji): zdarzenia poprzedzające główną akcję,
- czas poakcji: wzmianki o przyszłych wydarzeniach lub relacjach między bohaterami.
Zdarzenia składające się na czas fabuły mogą być zestawione ze sobą w układzie:
- diachronicznym (czyli następują jedno po drugim w ciągu przyczynowo-skutkowym, jak np. w Cierpieniach młodego Wertera)
- synchronicznym (każdy z epizodów pokazuje inne działania podejmowane przez różne osoby mniej więcej w tym samym okresie.)
- diachroniczno-synchronicznym (czyłi łączącym oba te porządki)
- funkcjonalnym łączeniu scen (nieustanne powroty do opowiedzianych wcześniej zdarzeń, wywołane przez określone motywy, czasowe nawroty, przywołania zdarzeń, jak np w Prawieku Olgi Tokarczuk czy Złodziejach żarówek Tomasza Różyckiego)
Już na podstawie tego pobieżnego zestawienia widać, że „linia czasu” w utworze fabularnym może być skomplikowana. Każdy utwór posiada swoje własne powiązania między zdarzeniami i wątkami, które tworzą wielopoziomowe zależności. Świat opowieści, zwłaszcza literackiej fikcji, z natury jest pełen czasowych zawiłości, skrótów, nawrotów, za każdym razem stanowiąc jedyną w swoim rodzaju całość.
Czas “opowieści” w dramacie
Czas wypowiedzi w dramatach najczęściej jest teraźniejszy, nie ma tu bowiem relacji (nie licząc dłuższych wypowiedzi bohaterów) o zdarzeniach, jest natomiast prezentacja, czyli ukazanie wydarzeń w formie scen, składających się z dialogów i monologów.
Wydarzenia z przeszłości ujawniane są najczęściej w fomie wspomnień postaci, niekiedy w didaskaliach, prologu utworu itp.
Czas “opowieści” w utworze lirycznym
W liryce czas prezentacji to abstrakcyjne “teraz”, w którym zachodzi uobecnianie się przemyśleń lub emocji podmiotu lirycznego, powstawanie lub przypominanie sytuacji, widoków itd.
Czas wypowiedzi podmiotu lirycznego (czyli monologu lirycznego) cechuje:
- przelotna epifania (objawienie, olśnienie, wgląd w głąb rzeczy),
- zanikanie czasu poprzez zamknięcie go w jednym momencie,
- przejście momentu w “aczasowe” trwanie.
Jeśli w liryce występuje opowieść, a tak dzieje się w przypadku tzw. liryki narracyjnej, to należy pamiętać, że choć zawiera ona całe historie różnych osób i przebiegi zdarzeń, to celem opowieści jest przedstawienie stanu (np, emocji podmiotu lirycznego) powstałego na skutek zaistniałych faktów. Narracja, inaczej niż w epice, pełni tu rolę podporządkowaną monologowi lirycznemu.