Świat przedstawiony

Świat przedstawiony w dziele literackim to złożona konstrukcja, która obejmuje wszystkie elementy opisywane przez autora w ramach tekstu, tworząc kompleksową rzeczywistość narracyjną. Jest to wirtualny świat, w którym rozgrywają się wydarzenia fabuły i który obejmuje kilka kluczowych komponentów:

  • Czas akcji: ramy czasowe, w których rozwija się fabuła, obejmujące zarówno historyczny kontekst, jak i specyficzne momenty w obrębie fabuły.
  • Przestrzeń: miejsca i lokalizacje, w których rozgrywają się wydarzenia, ich opisy, charakterystyki i znaczenia symboliczne.
  • Bohaterowie: postacie uczestniczące w fabule, ich cechy fizyczne, psychologiczne, społeczne oraz ich relacje i interakcje.
  • Wydarzenia i fabuła: sekwencja zdarzeń tworzących historię, ich przyczyny, przebieg i skutki.
  • Środowisko społeczne i kulturowe: tło społeczne, kulturowe, polityczne i ekonomiczne, które wpływa na bohaterów i wydarzenia.

Świat przedstawiony jest kreacją autorską, której celem jest stworzenie iluzji rzeczywistości. Może być realistyczny- odzwierciedlający rzeczywisty świat, fantastyczny- pełen elementów nadprzyrodzonych i nierealnych, groteskowy - absurdalny, zniekształcony. Analiza świata przedstawionego pozwala zrozumieć wymowę dzieła, jego znaczenie i wartości.

Poszczególne kategorie budujące świat przedstawiony:

1. Czas

Czas w utworze epickim

Analiza czasu w utworach epickich może obejmować

  • relację między czasem narracji a czasem fabuły
  • odniesienia fabuły do kontekstu historycznego
  • sposób łączenia scen w ramach czasu akcji
Czas narracji a czas fabuły
Czas narracji:
  • czas samej wypowiedzi podmiotu/narratora.
  • może być późniejszy lub współczesny względem przedstawianych wypadków i faktów historycznych.

Z czasem narracji wiąże się kategoria dystansu narracyjnego, który oddziela czas narracji od czasu fabuły i przejawia się m.in. w zastosowaniu czasu przeszłego. Dystans narracyjny może być większy lub mniejszy.

Zwiększenie dystansu narracyjnego, typowe dla tradycyjnej epiki, występuje gdy:
  • narracja prowadzona jest przez narratora, który nie należy do świata przedstawionego (tzw. narracja trzecioosobowa).
  • narrator ocenia i komentuje zachowania postaci.
  • narrator czyni uwagi o charakterze metafabularnym (czyli wypowiada się na temat zabiegów fabularnych, “burzy czwartą ścianę”).
Zmniejszenie dystansu narracyjnego ma miejsce gdy:
  • narracja jest prowadzona z perspektywy bohatera (tzw. narracja pierwszoosobowa)
  • narrator opowiada o zdarzeniach na bieżąco, a nie z perspektywy czasu.
Czas fabuły:
  • czas świata przedstawionego
  • dotyczy czasu opowiadanych zdarzeń w rozbudowanej historii.

W ramach czasu fabuły możemy wyodrębnić:

  • czas samej akcji: dotyczy głównych wydarzeń oraz epizodów: mniejszych, pobocznych wydarzeń,
  • czas retrospekcji: wydarzenia z przeszłości, wspomnienia
  • czas przedakcji (antecedencji): zdarzenia poprzedzające główną akcję,
  • czas poakcji: wzmianki o przyszłych wydarzeniach lub relacjach między bohaterami.

Zdarzenia składające się na czas fabuły mogą być zestawione ze sobą w układzie:

  • diachronicznym (czyli następują jedno po drugim w ciągu przyczynowo-skutkowym, jak np. w Cierpieniach młodego Wertera)
  • synchronicznym (każdy z epizodów pokazuje inne działania podejmowane przez różne osoby mniej więcej w tym samym okresie.)
  • diachroniczno-synchronicznym (czyłi łączącym oba te porządki)
  • funkcjonalnym łączeniu scen (nieustanne powroty do opowiedzianych wcześniej zdarzeń, wywołane przez określone motywy, czasowe nawroty, przywołania zdarzeń, jak np w Prawieku Olgi Tokarczuk czy Złodziejach żarówek Tomasza Różyckiego)

Już na podstawie tego pobieżnego zestawienia widać, że „linia czasu” w utworze fabularnym może być skomplikowana. Każdy utwór posiada swoje własne powiązania między zdarzeniami i wątkami, które tworzą wielopoziomowe zależności. Świat opowieści, zwłaszcza literackiej fikcji, z natury jest pełen czasowych zawiłości, skrótów, nawrotów, za każdym razem stanowiąc jedyną w swoim rodzaju całość.

Czas “opowieści” w dramacie

Czas wypowiedzi w dramatach najczęściej jest teraźniejszy, nie ma tu bowiem relacji (nie licząc dłuższych wypowiedzi bohaterów) o zdarzeniach, jest natomiast prezentacja, czyli ukazanie wydarzeń w formie scen, składających się z dialogów i monologów.

Wydarzenia z przeszłości ujawniane są najczęściej w fomie wspomnień postaci, niekiedy w didaskaliach, prologu utworu itp.

Czas “opowieści” w utworze lirycznym

W liryce czas prezentacji to abstrakcyjne “teraz”, w którym zachodzi uobecnianie się przemyśleń lub emocji podmiotu lirycznego, powstawanie lub przypominanie sytuacji, widoków itd.

Czas wypowiedzi podmiotu lirycznego (czyli monologu lirycznego) cechuje:

  • przelotna epifania (objawienie, olśnienie, wgląd w głąb rzeczy),
  • zanikanie czasu poprzez zamknięcie go w jednym momencie,
  • przejście momentu w “bezczasowe” trwanie.

Jeśli w liryce występuje opowieść, a tak dzieje się w przypadku tzw. liryki narracyjnej, to należy pamiętać, że choć zawiera ona całe historie różnych osób i przebiegi zdarzeń, to celem opowieści jest przedstawienie stanu (np, emocji podmiotu lirycznego) powstałego na skutek zaistniałych faktów. Narracja, inaczej niż w epice, pełni tu rolę podporządkowaną monologowi lirycznemu.

2. Przestrzeń

Przestrzeń w utworze literackim jest kreowana przez środki językowe. Może być ona modelowana przez:

  • całościowy opis lub opowiadanie,
  • nazwy własne (osób, krajów, miejsc itd.),
  • przyimki (np. „w”, „nad”, „pod”, „od”, „do”, „poza”, „przy”),
  • zaimki (np. „tu”, „tam”, „wszędzie”),
  • przysłówki (np. „blisko”, „daleko”, „nisko”, „wysoko”),
  • przedrostki (np. „roz-”, „bez-”, „w-”, „za-”, „na-”).
  • przysłówki (np. „blisko”, „daleko”, „nisko”, „wysoko”),

Kreacja przestrzeni w utworze ma sens symboliczny, buduje całościową wymowę utworu. Ma to swoje zakotwiczenie we wrodzonej czowiekowi wrażliwości przestrzennej, która przedstawia się poprzez wartościowanie przestrzeni w literaturze za pomocą pojęć ewokujących określone, pozytywne bądź negatywne, skojarzenia.

Poniżej znajduje się zestawienie opozycyjnych pojęć, z których pierwsze w każdej parze jest postrzegane pozytywnie, a drugie negatywnie:

  • Środek/centrum vs. peryferie
  • Przód vs. tył
  • Góra vs. dół
  • Wertykalne vs. horyzontalne
  • Otwarte vs. zamknięte

Wartościowanie pojęć:

Przykłady pozytywnego wartościowania:

  • Bóg, Niebo (umieszczone wysoko)
  • przyszłość, stopnie kariery, osiągnięcia: umiejscowione przed sobą i u góry.
  • Otwartość: otwarty umysł,
  • wyższe wartości,
  • zmierzanie do celu.

Przykłady negatywnego wartościowania:

  • Piekło,
  • upadek moralny: kojarzone z ruchem w dół.
  • Psychiczne poniżenie,
  • spadanie w rankingach,
  • porzucanie czegoś/kogoś:
  • zamykanie się w sobie.
  • Zła przeszłość: zostawiana za sobą. (Trudne chwile: chcemy je mieć za sobą.)

Znaczenie metafor:

Metafory przestrzenne odzwierciedlają powiązania między fizycznymi odczuciami a sferą emocji, wiary i intelektu.

Orientacja bohaterów w przestrzeni pozwala pogłębić interpretację utworu literackiego. Należy bacznie obserwować, przestrzeń, po jakiej porusza się lub w jakiej przebywa bohater literacki, bo jest ona źródłem wiedzy o nim.

Przykłady z literatury:

  • Proces Kafki: Bohater plącze się po poddaszu sądowego gmaszyska.

  • Imię róży Umberto Eco: Tajne księgi znajdują się w wysokiej wieży stanowiącej labirynt architektoniczny i poznawczy.

  • Alicja w Krainie Czarów Lewisa: Podziemna lokalizacja Krainy Czarów wskazuje na bliskość snu, podświadomości, marzeń i śmierci. Czas, osoby i miejsca są równocześnie na zewnątrz i wewnątrz umysłu bohaterki.

  • Spadanie Tadeusza Różewicza stanowi diagnozę współczesności. Przebiega “w poprzek” symbolicznych podziałów. Ruch: nie tylko w dół, lecz także na boki i w górę. Ostatni wers: spadanie poziome, bez szansy opadnięcia na dno.

W literaturze znaczenie ma występowanie zarówno utrwalonych w kulturze krain, jak i światów tworzonych w konkretnym dziele.