
Świat przedstawiony
Świat przedstawiony w dziele literackim to złożona konstrukcja, która obejmuje wszystkie elementy opisywane przez autora w ramach tekstu, tworząc kompleksową rzeczywistość narracyjną. Jest to wirtualny świat, w którym rozgrywają się wydarzenia fabuły i który obejmuje kilka kluczowych komponentów:
- Czas akcji: ramy czasowe, w których rozwija się fabuła, obejmujące zarówno historyczny kontekst, jak i specyficzne momenty w obrębie fabuły
- Przestrzeń: miejsca i lokalizacje, w których rozgrywają się wydarzenia, ich opisy, charakterystyki i znaczenia symboliczne
- Bohaterowie: postacie uczestniczące w fabule, ich cechy fizyczne, psychologiczne, społeczne oraz ich relacje i interakcje
- Wydarzenia i fabuła: sekwencja zdarzeń tworzących historię, ich przyczyny, przebieg i skutki
- Środowisko społeczne i kulturowe: tło społeczne, kulturowe, polityczne i ekonomiczne, które wpływa na bohaterów i wydarzenia.
Świat przedstawiony jest kreacją autorską, której celem jest stworzenie iluzji rzeczywistości. Może być realistyczny- odzwierciedlający rzeczywisty świat, fantastyczny- pełen elementów nadprzyrodzonych i nierealnych, groteskowy - absurdalny, zniekształcony. Analiza świata przedstawionego pozwala zrozumieć wymowę dzieła, jego znaczenie i wartości.
Poszczególne kategorie budujące świat przedstawiony:
1. Czas
Czas w utworze epickim
Analiza czasu w utworach epickich może obejmować
- relację między czasem narracji a czasem fabuły
- odniesienia fabuły do kontekstu historycznego
- sposób łączenia scen w ramach czasu akcji
Czas narracji a czas fabuły
Czas narracji:
- czas samej wypowiedzi podmiotu/narratora.
- może być późniejszy lub współczesny względem przedstawianych wypadków i faktów historycznych.
Z czasem narracji wiąże się kategoria dystansu narracyjnego, który oddziela czas narracji od czasu fabuły i przejawia się m.in. w zastosowaniu czasu przeszłego. Dystans narracyjny może być większy lub mniejszy.
Zwiększenie dystansu narracyjnego, typowe dla tradycyjnej epiki, występuje gdy:
- narracja prowadzona jest przez narratora, który nie należy do świata przedstawionego (tzw. narracja trzecioosobowa).
- narrator ocenia i komentuje zachowania postaci.
- narrator czyni uwagi o charakterze metafabularnym (czyli wypowiada się na temat zabiegów fabularnych, “burzy czwartą ścianę”).
Zmniejszenie dystansu narracyjnego ma miejsce gdy:
- narracja jest prowadzona z perspektywy bohatera (tzw. narracja pierwszoosobowa)
- narrator opowiada o zdarzeniach na bieżąco, a nie z perspektywy czasu.
Czas fabuły:
- czas świata przedstawionego
- dotyczy czasu opowiadanych zdarzeń w rozbudowanej historii.
W ramach czasu fabuły możemy wyodrębnić:
- czas samej akcji: dotyczy głównych wydarzeń oraz epizodów: mniejszych, pobocznych wydarzeń,
- czas retrospekcji: wydarzenia z przeszłości, wspomnienia
- czas przedakcji (antecedencji): zdarzenia poprzedzające główną akcję,
- czas poakcji: wzmianki o przyszłych wydarzeniach lub relacjach między bohaterami.
Zdarzenia składające się na czas fabuły mogą być zestawione ze sobą w układzie:
- diachronicznym (czyli następują jedno po drugim w ciągu przyczynowo-skutkowym, jak np. w Cierpieniach młodego Wertera)
- synchronicznym (każdy z epizodów pokazuje inne działania podejmowane przez różne osoby mniej więcej w tym samym okresie.)
- diachroniczno-synchronicznym (czyłi łączącym oba te porządki)
- funkcjonalnym łączeniu scen (nieustanne powroty do opowiedzianych wcześniej zdarzeń, wywołane przez określone motywy, czasowe nawroty, przywołania zdarzeń, jak np w Prawieku Olgi Tokarczuk czy Złodziejach żarówek Tomasza Różyckiego)
Już na podstawie tego pobieżnego zestawienia widać, że „linia czasu” w utworze fabularnym może być skomplikowana. Każdy utwór posiada swoje własne powiązania między zdarzeniami i wątkami, które tworzą wielopoziomowe zależności. Świat opowieści, zwłaszcza literackiej fikcji, z natury jest pełen czasowych zawiłości, skrótów, nawrotów, za każdym razem stanowiąc jedyną w swoim rodzaju całość.
Czas “opowieści” w dramacie
Czas wypowiedzi w dramatach najczęściej jest teraźniejszy, nie ma tu bowiem relacji (nie licząc dłuższych wypowiedzi bohaterów) o zdarzeniach, jest natomiast prezentacja, czyli ukazanie wydarzeń w formie scen, składających się z dialogów i monologów.
Wydarzenia z przeszłości ujawniane są najczęściej w fomie wspomnień postaci, niekiedy w didaskaliach, prologu utworu itp.
Czas “opowieści” w utworze lirycznym
W liryce czas prezentacji to abstrakcyjne “teraz”, w którym zachodzi uobecnianie się przemyśleń lub emocji podmiotu lirycznego, powstawanie lub przypominanie sytuacji, widoków itd.
Czas wypowiedzi podmiotu lirycznego (czyli monologu lirycznego) cechuje:
- przelotna epifania (objawienie, olśnienie, wgląd w głąb rzeczy),
- zanikanie czasu poprzez zamknięcie go w jednym momencie,
- przejście momentu w “bezczasowe” trwanie.
Jeśli w liryce występuje opowieść, a tak dzieje się w przypadku tzw. liryki narracyjnej, to należy pamiętać, że choć zawiera ona całe historie różnych osób i przebiegi zdarzeń, to celem opowieści jest przedstawienie stanu (np. emocji podmiotu lirycznego) powstałego na skutek zaistniałych faktów. Narracja, inaczej niż w epice, pełni tu rolę podporządkowaną monologowi lirycznemu.
2. Przestrzeń
Przestrzeń w utworze literackim jest kreowana przez środki językowe. Może być ona modelowana przez:
- całościowy opis lub opowiadanie,
- nazwy własne (osób, krajów, miejsc itd.),
- przyimki (np. „w”, „nad”, „pod”, „od”, „do”, „poza”, „przy”),
- zaimki (np. „tu”, „tam”, „wszędzie”),
- przysłówki (np. „blisko”, „daleko”, „nisko”, „wysoko”),
- przedrostki (np. „roz-”, „bez-”, „w-”, „za-”, „na-”).
- przysłówki (np. „blisko”, „daleko”, „nisko”, „wysoko”),
Kreacja przestrzeni w utworze ma sens symboliczny, buduje całościową wymowę utworu. Ma to swoje zakotwiczenie we wrodzonej człowiekowi wrażliwości przestrzennej, która przedstawia się poprzez wartościowanie przestrzeni w literaturze za pomocą pojęć ewokujących określone, pozytywne bądź negatywne, skojarzenia.
Poniżej znajduje się zestawienie opozycyjnych pojęć, z których pierwsze w każdej parze jest postrzegane pozytywnie, a drugie negatywnie:
- środek/centrum versus peryferie
- przód vs. tył
- góra vs. dół
- wertykalne vs. horyzontalne
- otwarte vs. zamknięte
Wartościowanie pojęć:
Przykłady pozytywnego wartościowania:
- Bóg, Niebo (umieszczone wysoko)
- przyszłość, stopnie kariery, osiągnięcia: umiejscowione przed sobą i u góry.
- otwartość: otwarty umysł,
- wyższe wartości,
- zmierzanie do celu.
Przykłady negatywnego wartościowania:
- piekło,
- upadek moralny: kojarzone z ruchem w dół.
- psychiczne poniżenie,
- spadanie w rankingach,
- porzucanie czegoś/kogoś:
- zamykanie się w sobie.
- zła przeszłość: zostawiana za sobą. (Trudne chwile: chcemy je mieć za sobą.)
Znaczenie metafor:
Metafory przestrzenne odzwierciedlają powiązania między fizycznymi odczuciami a sferą emocji, wiary i intelektu.
Orientacja bohaterów w przestrzeni pozwala pogłębić interpretację utworu literackiego. Należy bacznie obserwować, przestrzeń, po jakiej porusza się lub w jakiej przebywa bohater literacki, bo jest ona źródłem wiedzy o nim.
Przykłady z literatury:
-
Proces Kafki:
Bohater plącze się po poddaszu sądowego gmaszyska. -
Imię róży Umberto Eco:
Tajne księgi znajdują się w wysokiej wieży stanowiącej labirynt architektoniczny i poznawczy. -
Alicja w Krainie Czarów Lewisa:
Podziemna lokalizacja Krainy Czarów wskazuje na bliskość snu, podświadomości, marzeń i śmierci. Czas, osoby i miejsca są równocześnie na zewnątrz i wewnątrz umysłu bohaterki. -
Spadanie Tadeusza Różewicza:
Poetycka diagnoza współczesności. Przebiega “w poprzek” symbolicznych podziałów. Ruch: nie tylko w dół, lecz także na boki i w górę. Ostatni wers: spadanie poziome, bez szansy opadnięcia na dno.
W literaturze znaczenie ma występowanie zarówno utrwalonych w kulturze krain, jak i światów tworzonych w konkretnym dziele.
Bohater (postać literacka)
Fikcyjna osoba występująca w świecie przedstawionym dzieła literackiego.
- w utworach epickich i dramatycznych bohater zachowuje niezależność w stosunku do narratora
- w utworach lirycznych często jest tożsamy z podmiotem (liryka bezpośrednia, liryka wyznania).
Bohater literacki może być:
- typowy, czyli oparty na stereotypie literackim, konwencjonalny (spotykany np w komedii dell’arte lub sielance)
- indywidualny, charakterystyczny, czyli jednorazowo tworzony przez autora na podstawie kryterium prawdopodobieństwa społecznego, obyczajowego, czy psychologicznego.
Można pokusić się o próbę ustalenia proporcji między typowością a indywidualnością bohatera. I tak zdecydowana przewaga typowości jest właściwa dla postaci z utworów dydaktycznych (żywoty świętych, literatura tendencyjna okresu pozytywizmu, satyry oświeceniowe) , natomiast wyrazista charakterystyczność (indywidualność) znamionuje bohaterów dramatów romantycznych czy XX-wiecznej powieści psychologicznej lub społecznej (np Granica Zofii Nałkowskiej, Cudzoziemka Marii Kuncewiczowej czy Noce i dnie Marii Dąbrowskiej).
Inne kryteria klasyfikacji bohaterów:
Ze względu na znaczenie postaci dla świata przedstawionego:
- bohater główny, wokół którego koncentruje się akcja utworu, bezpośrednio lub bezpośrednio uczestniczy we wszystkich zdarzeniach, np Wokulski w Lalce, Makbet lub Hamlet w dramatach Szekspira, Rodion Raskolnikow w Zbrodni i karze.
- bohater pierwszoplanowy pozostający w ścisłym związku z głównym bohaterem, jego działania mają decydujący wpływ na rozwój wydarzeń, np Rzecki czy Izabela Łęcka w Lalce , Lady Makbet w Makbecie czy Sonia Marmieładow w Zbrodni i karze.
- bohater drugoplanowy - pozostaje w ścisłym związku z głównym bohaterem, ale uczestniczy tylko w niektórych zdarzeniach, nie ma decydującego wpływu na przebieg akcji, np Kasio Starski z Lalki czy Awdotia Raskonikow w Zbrdni i karze.
- bohater epizodyczny - występujący w jednorazowych sytuacjach, tylko niektórych zdarzeniach, np Geist w Lalce czy Pelikan w Dziadach cz. III.
- bohater zbiorowy - grupa równorzędnych bohaterów reprezentujących określoną warstwę społeczną, np gromada wiejska w Chłopach Reymonta.
Ze względu na funkcjonowanie w świecie przedstawionym:
- bohater dynamiczny - zdarzenia i doświadczenia życiowo wpływają na zmianę jego poglądów charakteru i stosunku do świata, np Jacek Soplica w Panu Tadeuszu, Makbet w dramacie Szekspira.
- bohater statyczny - nie zmieniający swoich poglądów, charakteru i stosunku do świata w miarę biegu fabuły, np. Michał Wołodyjowski w Potopie.
Bohater w dramacie
Do dramatu odnoszą się zasadniczo te same kryteria różnicowania bohaterów co do epiki. Jednak ze biorąc pod uwagę historyczny i gatunkowy rozwój dramatu, można dodatkowo wyodrębnić następujące rodzaje kreacji bohatera dramatycznego:
- bohater monumentalny - obecny w dramacie klasycznym (tragedii antycznej), wyrazisty, działający zgodnie z ideą i zasadami, którym pozostaje wieny, np Antygona w dramacie Sofoklesa
- bohater zindywidualizowany - obecny w dramacie Szekspirowskim i romantycznym, kierujący się własnymi przekonaniami, które mogą ulegać zmianie w toku akcji pod wpływem różnych czynników
- bohater zdezintegrowany - ukształtowany w dramacie współczesnym, pozbawiony wyrazistej osobowości, prezentujący cechy luźno powiązane, np. bohater Kartoteki Tadeusza Różewicza.