Geneza dzieła
Pierwsza redakcja Chmur z 423 r p.n.e nie przetrwała do naszych czasów. Nad wersją, którą znamy, Arystofanes pracował kilka lat i ostatecznie nie widział jej na scenie.
Pierwotna wersja Chmur podobno posłużyła przeciwnikom Sokratesa do skazania go na śmierć, dlatego uczniowie filozofa upatrywali w tekście komedii, jak powiedzielibyśmy dzisiaj, “mowy nienawiści”. Uważali, że to Arystofanes wprowadził do świadomości publicznej oskarżenia pod adresem Sokratesa, które doprowadziły do jego skazania.
Portret Sokratesa w Chmurach
Jednym z najbardziej zagadkowych zagadnień komedii Arystofanesa jest to, jak przedstawił on Sokratesa. Pytanie, nasuwające się podczas lektury to przede wszystkim kwestia autentyczności wizerunku znamienitego filozofa. Czy parodystyczny Sokrates Arystofanesa ma coś wspólnego z ateńskim mędrcem, czy też jest to figura zupełnie z nim niepowiązana, będąca satyrą na wędrownych sofistów?
Porównajmy Sokratesa uwiecznionego w kulturze przez jego ucznia Platona z Sokratesem - bohaterem Chmur.
Sokrates historyczny (według Platona)
Sokrates to filozof, którego celem jest dotarcie do obiektywnej, uniwersalnej prawdy. Głosi następujące poglądy:
- prawda istnieje obiektywnie i można ją poznać, przeprowadzając odpowiednie rozumowanie
- rolą filozofa jest umożliwienie rozmówcy (uczniowi) odnalezienie w nim samym prawdy
- metodą dialogu jest majeutyka - czyli wspólne docieranie do wiedzy prawdziwej
- najważniejszą wartością jest dobro moralne, do którego dociera się poprzez rozwijanie mądrości.
Sokrates sofista (według Arystofanesa)
Sofiści - wędrowni nauczyciele, sami siebie nazywający nauczycielami mądrości. Ich postawę cechują następujące założenia:
- rozum nie jest wiarygodnym narzędziem poznania, dlatego odwoływali się do zmysłów (sensualizm)
- prawda jest względna (relatywizm)
- każde stwierdzenie może być dowiedzione, bo zależy to tylko od retorycznej sprawności dowodzącego (koncepcja sofizmatu)
- etyka, religia, prawo - także są względne
- celem filozofii (dyskursu) nie jest poznanie prawdy, ale “uwodzenie”, czarowanie, perswazja, czyli manipulacja słuchaczem, przekonanie go do swoich racji, niezależnie od ich prawdziwości
- jedyne co przystoi mężowi, jak powiada Sokrates w Chmurch To zwyciężać w procesach i na zgromadzeniach i w walkach na ostre języki.
- edukacja sprowadza się do doskonalenia zdolności retorycznych, zwłaszcza sztuki prowadzenia sporów (erystyka).
Więcej o przesłaniu sztuki Arystofanesa i jego polemice z filozofią usłyszycie tutaj:
