Przemiany prozy w drugiej połowie XIX wieku

Nowe nurty prozy XIX-wiecznej

Po wyjątkowo poetyckiej epoce, jaką był romantyzm, literatura II połowy XIX wieku dokonuje wyraźnego skrętu w kierunku prozy. Poniżej znajdziesz przedstawienie najważniejszych prądów przejawiających się w powieściach oraz nowelistyce tego okresu, obejmującego dwie epoki literackie: pozytywizm i Młodą Polskę

realizm

XIX wieczny realizm opierał się na założeniu, że dzieło literackie jest sprawozdaniem z ludzkich doświadczeń, pełnym detali wiernym przedstawieniem życia oraz dokładnym ukazaniem typowych charakterów. Wybitni realiści dążyli do ukazania świata poprzez głęboką psychologiczno-socjologiczną analizę. Pisarze realistyczni ukazują jednostkę jako część społeczeństwa, kształtowaną przez określoną grupę społeczną, ale motywowaną także indywidualnymi dążeniami i ambicjami.

Interesujące realistów zjawiska społeczne to przede wszystkim kształtowanie się ustroju kapitalistycznego, tworzącego nowe hierarchie społeczne oraz nowe wartości - przede wszystkim “kult pieniądza”, któremu podporządkowują się dążenia bohaterów.

Najważniejsze założenia realizmu to

• nastawienie poznawcze, czyli oczekiwanie, że dzieło literackie będzie dostarczać wiedzy na temat człowieka i społeczeństwa;

• dobór postaci i sytuacji charakterystycznych dla środowiska społecznego ukazywanego w utworze;

• bogactwo detali i uszczegółowienie przekazu;

• komunikatywność formy i języka (dążenie do przezroczystego języka, nie odciągającego uwagi od treści);

• przekonanie o poznawalności świata oraz praw rządzących rzeczywistością;

• pogłębiony wizerunek psychologiczny bohatera oraz jego powiązanie z określonym środowiskiem społecznym, np. chłopskim, mieszczańskim, szlacheckim, inteligenckim itd.

Cechy powieści realistycznej XIX wieku

Fabuła

• kompozycja zamknięta - wyrazisty początek i zakończenie
• chronologiczny układ zdarzeń
• skomplikowany układ przyczynowo-skutkowy
• temat - ważne wydarzenie historyczne, społeczne lub intymne przeżycia jednostki
• wielowątkowość

Bohater

• reprezentant dowolnej grupy społecznej
• motywacja- zarówno społeczna, jak i psychologiczna
• zwyczajny człowiek w jego środowisku
• prezentacja postaci przez opis i dialog

Obraz świata

• zasada mimesis, czyli wiernego odtworzenia opisywanej rzeczywistości
• świat przedstawiony jest oceniany według reguł przyjętej moralności
• ukazanie panoramy społecznej
• język bohaterów zindywidualizowany, uzależniony od pochodzenia i wykształcenia
• narracja w trzeciej osobie, często z komentarzem odautorskim, język narratora – neutralny

Najważniejsi przedstawiciele realizmu w Europie i w Polsce

• Honoré de Balzac

• Stendhal

• Charles Dickens

• Antoni Czechow

• Lew Tołstoj

Polscy przedstawiciele realizmu w prozie to przede wszystkim Bolesław Prus, a także Eliza Orzeszkowa, Maria Konopnicka oraz Henryk Sienkiewicz.

Realizm był najpopularniejszym nurtem w literaturze w okresie pozytywizmu, jednak nie znaczy to, że wraz z końcem epoki tendencje realistyczne zanikły. Przeciwnie, należy przyjąć, że realizm stanowi najbardziej oczywistą, niejako bazową, technikę odtwarzania rzeczywistości, stąd jego stała obecność w literaturze.

Często bywa tak, że utwór zasadniczo realistyczny zawiera także elementy naturalistyczne albo impresjonistyczne (w prozie młodopolskiej niekiedy obie naraz - takie dzieło jest więc synkretyczne pod względem nurtów artystycznych).

Gatunkiem niejako naturalnie predysponowanym do realizacji założeń realizmu jest oczywiście powieść, która faktycznie święci triumfy i zdobywa najwyższą pozycję w literaturze właśnie w dobie pozytywizmu.

Jednak równie istotnym i równie popularnym gatunkiem była w epoce postyczniowej nowela, którą, nawiązując do metafory powieści jako zwierciadła odbijającego rzeczywistość, Eliza Orzeszkowa przyrównała do ułamka zwierciadła, ukazującego istotny szczególik rzeczywistości.

Cechy nowelistyki pozytywistycznej to:

• przeciętny bohater (np. człowiek z ludu, mieszczanin itp.);
• aktualna tematyka (akcja toczy się w czasach współczesnych autorowi);
• konkretna lokalizacja: np, wieś lub miasto, z jego charakterystycznymi dla epoki cechami, jak urbanizacja, rozwój przemysłu, miejsce stykania się różnych warstw społecznych;
• nadania światu przedstawionemu cech prawdopodobieństwa;
• w zamkniętej przestrzeni miejskiej i wśród zwykłych ludzi rozgrywają się dramaty urastające do rangi uniwersalnych problemów;
• eksponowanie tematyki dziecięcej pozwala ukazać bezwzględność świata początków kapitalizmu, ale także zaakcentować potrzebę zaangażowania inteligencji w dzieło naprawy świata (zgodnie z wytycznymi pracy organicznej lub pracy u podstaw);

naturalizm

Naturalizm jako prąd literacki powstał i najpełniej rozwinął się we Francji. Jego czołowy przedstawiciel Emil Zola w ogłoszonym w 1879 roku studium na temat powieści, tak definiował istotę naturalizmu:

Naturalizm w literaturze jest to […] zwrot do natury i człowieka, bezpośrednia obserwacja, dokładna anatomia, pojmowanie i malowanie tego, co istnieje.

W prozie II połowy XIX wieku odnaleźć można następujące elementy naturalistyczne:

• determinizm biologiczny oraz społeczny, wynikający z założenia, że człowiek jest częścią natury i społeczeństwa, a więc istotą kierowaną biologicznymi instynktami, uwięzioną w bezwzględnych prawach przyrody, silnie zdeterminowaną przez dziedziczność, a więc dysponującą zaledwie złudzeniem wolnej woli. Poza determinacją biologiczną, znaczenie ma też środowisko społeczne, które dodatkowo warunkuje zachowania człowieka.

• zainteresowanie instynktami i podświadomością człowieka, rozumianą jako sfera czystej biologii, nieskrępowana kulturą, a więc siedlisko elementarnych emocji: gniewu, pożądania, nienawiści, strachu.

• dążenie do ukazania prawdy o człowieku, nawet jeśli oznacza to naruszenie zasad obyczajowości czy przekreślenie dydaktycznej funkcji literatury. Postawa ta sprzyjała ukazywaniu zwierzęcej strony natury człowieka, a poprzez to portretowaniu bohaterów o skrzywionej psychice, brutalnych, prymitywnych, patologicznych.

• ukazywanie mrocznej strony rzeczywistości i ciążenie w kierunku drastycznych tematów: brzydoty i biedy miejskiej oraz wiejskiej, środowisk przestępczych, agresywnych zachowań, prostytucji itp.

• szczegółowa narracja, odznaczająca się drobiazgowym, niemal naukowym opisem przedmiotów i otoczenia, w którym porusza się bohater literacki.

impresjonizm

Wywodzący się z malarstwa nurt artystyczny oddziałał na prozę przede wszystkim poprzez kształtowanie określonych technik narracyjnych. Podstawowe elementy impresjonizmu w prozie to:

• subiektywizacja wiedzy o rzeczywistości, wynikająca z założenia, że obiektywna prawda o świecie nie istnieje, ponieważ zawsze poznaje się go subiektywnie, “przepuszczając” płynące ze świata dane poprzez indywidualną wrażliwość, przekonania, cechy psychiczne, kompleksy itd.

• subiektywizacja narracji, czyli odchodzenie od obiektywnego, wszechstronnego narratora i zamiast tego wprowadzanie narracji pierwszoosobowej, konstrukcji tzw. bohatera prowadzącego, mowy pozornie zależnej.

• “bogate mówienie”, a więc stosowanie języka zbliżonego do poezji, pełnego epitetów, metafor, porównań oraz innych artystycznych środków wyrazu.

• psychologizm - ukazywanie uniwersalnych cech ludzkiej osobowości, wyrażających się przez uczucia i cechy charakteru, dążenie do portretowania raczej człowieka wiecznego i ponadhistorycznego niż konkretnego, uwarunkowanego środowiskowo.

W literaturze polskiej cechy naturalizmu i impresjonizmu odnaleźć można między innymi w twórczości Stefana Żeromskiego i Władysława Stanisława Reymonta.