Alegorie i symbole
Alegorie i symbole to pojęcia nieco podobne do metafory, bo także wymagają poszukiwania głębszego znaczenia poza tym, co dosłownie przedstawione. Jednak alegoria i symbol różnią się do metafory, jak i od siebie nawzajem.
Zastrzeżenie: w języku potocznym (nie specjalistycznym, teoretycznoliterackim) pojęć alegoria, symbol, metafora czy nawet parabola używa się często zamiennie, są one bowiem do pewnego stopnia synonimiczne.
Alegoria
Alegoria to utrwalony w kulturze obraz mający metaforyczny (ukryty) sens Oto podstawowe wyznaczniki alegorii:
- jest uwarunkowana kulturowo, to znaczy, że odczytać ją można tylko w ramach konkretnej kultury, w której powstała,
- jest skonwencjonalizowana,
- jest jednoznaczna.
Aby odczytać prawidłowo sens alegorii, trzeba znać reguły i konwencję danej kultury. Znaną alegorią jest na przykład wywodzący się z antyku obraz statku miotanego falami jako wyobrażenia ojczyzny -wykorzystany choćby przez Piotra Skargę w Kazaniach sejmowych czy Juliusza Słowackiego w wierszu Testament mój. Inną antyczną alegorią jest platońskie wyobrażenie sytuacji człowieka jako niewolnika w jaskini.
Alegorie występują w takich gatunkach jak przypowieść (inaczej parabola), bajka, czy powiastka filozoficzna. Zwłaszcza przypowieść i bajka to gatunki, które opierają się na wykładni alegorycznej i pozostają bez niej niezrozumiałe.
Symbol
Symbol to znak posiadający głęboki, niedosłowny i niejednoznaczny sens. Bywa oryginalny, właściwy tylko dla konkretnego utworu, ale może także odwoływać się do charakterystycznych dla danej kultury symbolicznych wyobrażeń. Symbole często przekazują abstrakcyjne znaczenia, takie jak emocje, wartości, postawy czy idee.
Na przykład, Chochoł z Wesela Stanisława Wyspiańskiego jest symbolem poezji i duchowości,znakiem nadziei na odrodzenie, ale i stanu marazmu i uśpienia. Symbolizuje również ingerencję świata nadprzyrodzonego. Chochoł jest więc symbolem dwojakim: życia i śmierci, starej historii i nowej nadziei, niemocy i działania.
Symbol różni się od metafory, tym, że metafora jest tropem językowym, tj, wymaga od czytelnika zrekonstruowania jej znaczenia na podstawie przekształcenia dotychczasowych sensów składających się na nią wyrazów. Symbol natomiast wykracza poza język, odsyła “poza siebie”, do sfery znaczeń, które reprezentuje, a które mogą być nieuchwytne, abstrakcyjne, mgliste.
Od alegorii symbol różni się tym, że w alegorii związek między wyobrażeniem a jego ukrytym sensem jest konwencjonalnie ustalony i aby go uchwycić, odbiorca musi znać reguły odczytania, czyli kulturę, w ramach której powstała dana alegoria. Symbol natomiast miewa jednorazowe i nieokreślone znaczenie oraz otwiera możliwości różnych rozumień i interpretacji.
Znaczenia symbolu są chwiejne, niepewne, zagadkowe, ambiwalentne, wielowymiarowe.
Symbole można napotkać w różnych typach literatury we wszystkich epokach i wielu nurtach literackich, jednak największe znaczenie mają one dla symbolizmu, kierunku w sztuce i literaturze modernistycznej. Symbol w ramach symbolizmu zyskał bardzo rozbudowane i pogłębione rozumienie.