Powieść dojrzałego realizmu

Lalka jest powieścią reprezentującą realizm i to realizm dojrzały albo krytyczny. Co to takiego? Przede wszystkim termin realizm dojrzały oznacza, że literatura zrywa swoje związki z publicystyką, które były charakterystyczne dla wczesnej fazy pozytywizmu. Literatura przestaje już w prosty sposób „promować” idee pozytywistyczne, a raczej koncentruje się na ukazywaniu rzeczywistości społecznej, z całą jej złożonością, niesprawiedliwością, brutalnością. Pisarze realiści dążą do ukazania rzeczywistości w jej konkretnym społecznym wymiarze, z zachowaniem konkretów czasowo – przestrzennych (czytelnik zawsze wie, kiedy i gdzie toczy się akcja) . W Lalce realizm osiąga swój najwyższy poziom. Znajduje on swój wyraz na wszystkich poziomach utworu - kompozycji, narracji, budowie świata przedstawionego - w obrazie społeczeństwa i poszczególnych bohaterów.

Wyrazem realizmu powieści Prusa jest jej antymitomania – Prus przedstawia swoich bohaterów inaczej, niż czyniła to polska literatura od czasów romantyzmu, oraz część pisarzy pozytywistycznych. Od czasów Dziadów i Pana Tadeusza czytelnik polski przyzwyczajony był raczej do tego, że literatura ma go pokrzepiać i pocieszać, ukazując niewinną, heroiczną polskość. To oczekiwanie wzmogła jeszcze literatura uprawiana przez Orzeszkową i Sienkiewicza. Tymczasem Prus przedstawia bohaterów denerwująco zwyczajnych, a więc właśnie realistycznych. Ich postępowanie, wybory i cechy charakteru nie spełniają oczekiwań czytelnika o patetycznym bohaterstwie i skłonności do poświęcania życia na ołtarzu ojczyzny.

Inną właściwością Lalki decydującą o jej realistycznym charakterze jest wierne przedstawienie społeczeństwa miejskiego drugiej połowy XIX wieku. Lalka jest powieścią panoramiczną, ukazującą wiele środowisk społecznych dużego miasta, i czyni to zarówno przez uogólnienia i syntetyczne ujęcia poszczególnych grup (bohaterowie często oceniają różne środowiska, zarówno te, do których sami należą, jak i im obce) jak i drobne scenki rodzajowe, ukazujące, jak przedstawiciele różnych grup społecznych zachowują się w konkretnych sytuacjach.

O tym, jak bardzo świat Lalki osadzony jest w realiach ekonomicznych swojej epoki, pisze znakomity znawca powieści Prusa, profesor Józef Bachórz:

Autor Lalki – jak wszyscy wybitni realiści dziewiętnastowieczni – osadza swych bohaterów w historii, toteż nie może lekceważyć uwarunkowań materialnych i podstaw obyczajowo-społecznych ich bytu. […] Dodajmy, że informacje powieściowe Prusa-beletrysty odzwierciedlają rzeczywisty stan cen, płac i nawyków pieniężnych pod zaborem rosyjskim w opisywanych przezeń latach, toteż odbiorcom Lalki w jej czasie macierzystym pewne stwierdzenia mówiły więcej o konkretach codzienności, niż mówią jej czytelnikom na początku XXI stulecia. Jeśli Wokulski na przykład woźnicy Wysockiemu proponuje zarobek 3 rubli dziennie, to czytelnik „Kuriera Codziennego” orientował się, że Wysocki otrzymał bardzo korzystną propozycję, bo zarobki w tej grupie robotników transportowych wynosiły od 2 do 2,5 rubla. Jeśli łajdak Maruszewicz zgłasza się do Wokulskiego z życzeniem objęcia stanowiska z pensją co najmniej 1 tysiąca, a najchętniej 2 tysięcy, rubli rocznie, to współcześni Prusa zdawali sobie sprawę z groteskowego charakteru tego życzenia, bo wiedzieli, że płace rzędu 2 tysięcy rubli zdarzały się na posadach wyższych urzędników magistrackich lub na dyrekcyjnych fotelach przedsiębiorców. […] Z żarliwością i nieustępliwością dowodził Prus w swoich pracach teoretycznych i w felietonistyce, że w naszym życiu zbiorowym już dawno zostały naruszone reguły zdrowego rozwoju: że za wiele tu celebry przy symbolach i zainteresowania rozrywką, a za mało troski o materialne i duchowe potrzeby społeczeństwa. Krzątamy się przy budowie kosztownych pomników Mickiewicza, a nie potrafimy się zdobyć na tanie edycje jego dzieł. Otaczamy kultem tancerki, śpiewaków i wodzirejów salonowych – nie potrafimy docenić inżynierów. Obnosimy się przed światem z naszymi niedolami i cierpieniami – nie staramy się o użyteczność dla świata. […] W Lalce Prus ostrzegał przed lekceważeniem ekonomicznych praw życia społecznego. […] uważał pieniądze za warunek kardynalny organizacji społeczeństwa i za środek znakomity funkcjonowania jego gospodarki.

Józef Bachórz, Spotkania z „Lalką”, Gdańsk 2010, s. 88–97.

Pod względem gatunkowym Lalka nie jest oczywiście epopeją (chociażby dlatego, że nie jest pisana wierszem), ale powieścią, niemniej jednak ze względu na swoje epickie cechy uznaniowo bywa nazywana epopeją mieszczańską. Ma pewne cechy epopei: mianowicie ukazuje dzieje grupy bohaterów (mieszczan, inteligencji polskiej, szlachty) na tle wydarzeń przełomowych dla całej społeczności (kształtowanie się kapitalizmu, upadek feudalizmu i charakterystycznych dlań form ukształtowania społeczeństwa).

Podsumowując - Lalka reprezentuje realizm krytyczny, ponieważ:

  • ukazuje rzeczywistość w sposób pogłębiony
  • kładzie nacisk na prawdę psychologiczną postaci i rzetelny obraz świata
  • nie posiada jednoznacznej tezy
  • ukazuje różne perspektywy spojrzenia na świat
  • nie ocenia w sposób jednoznaczny bohaterów
  • polemizuje z realnością założeń polskiego pozytywizmu
  • pozostawia czytelnikowi pole do interpretacji.