Odyseusz
Odys jest człowiekiem, jak my, i jeszcze czymś więcej - symbolem geniuszu Europy w niepokoju i poszukiwaniu. To duch naszego kontynentu wcielił się w niestrudzonego żeglarza, duch przygody i ciekawości, który z Europy wysyłał w ciągu wieków odkrywców we wszystkie zakątki świata. (Jan Parandowski, Homer - wstęp do własnego przekładu Odysei, Warszawa 1965)
Odyseusz to postać skomplikowana, złożona i zmieniająca się wraz z okolicznościami. Rozliczne reinterpretacje mogły więc nawiązywać do różnych aspektów mitu i rozwijać różne cechy bohatera.
W inwokacji do Odysei Homer przedstawia swego bohatera w następujący sposób:
Męża głoś, Muzo, wielce obrotnego, który zburzył święty gród Troi, a potem wiele wędrował, widział miasta ludzi tak wielu i ducha ich poznał. Wiele swym sercem wycierpiał na morzu, walcząc o własną duszę i powrót towarzyszy. (I. 1-5) (Odyseja, tłumaczenie Jan Parandowski, Warszawa 1981)
Określenie wielce obrotny jest tłumaczeniem greckiego przymiotnika polytropos, które etymologicznie oznacza o wielu wierzchołkach.
Wśród interpretatorów Odysei nie ma zgodności co to tego, czy przymiotnik ów odnosi się do charakteru bohatera, czyli jego bystrości, zaradności, inteligencji, błyskotliwości, czy też raczej do sytuacji życiowej Odyseusza, który musiał się błąkać, był miotany przez los i wiele przeżył.
Warto dodać, że właściwe imię bohatera Odyseusz wywodzi się z greckiego οδυσσαμενος, co oznacza znienawidzony, ten, który wywołał gniew. Imię to miał wymyślić dziadek Odysa po kądzieli, Autolykos ze względu na to, iż sam “miał na pieńku” z wieloma osobami.
Sensy przypisowane postaci Odysa
Podróżnik, wędrowiec
Wędrowiec - homo viator
Człowiek przebiegły, uciekający się do kłamstwa
Do takiej interpretacji postaci króla Itaki przyczynił się przede wszystkim rzymski poeta Wergiliusz, który w swojej znakomitej epopei, Eneidzie kreśli portret Odysa jako przeciwnika tytułowego Eneasza i jest to portret ze wszechmiar negatywny. Odyseusz przedstawiony w Eneidzie to człowiek podstępny i kłamliwy.
Idąc za Wergiliuszem podobnie postąpił Dante w Boskiej komedii. Umieścił on Odyseusza w piekle, w kręgu fałszywych doradców, na które to miejsce król Itaki zasłużył uknuciem podstępu, jakim był koń trojański oraz kradzieżą palladium.
Człowiek bezwględny, okrutny pogromca Troi
Taki negatywny wizerunek Odyseusza pojawia się w tragedia greckich, zwłaszcza a dramacie Eurypidesa Trojanki.
Człowiek wytrwały, cierpliwy w znoszeniu przeciwności losu.
Taki wizerunek Odysa pojawia się dziełach stoików, np. Cycerona czy Horacego.
Antyczni filozofowie zwracają uwagę na los Odyseusza, w którym widzą odzwierciedlenia losu każdego człowieka - błądzącego ale zmierzającego do celu.
Wieczny tułacz
Od dzieła Dantego zaczyna się wszakże także stopniowa rehabilitacja postaci Odyseusza:
W dalszym ciągu pieśni (“Boskiej komedii”) Dante daje początek nowego spojrzenia na Odyseusza, jako “wędrowca odśrodkowego,” który nigdy nie wrócił do domu. Opuściwszy czarodziejkę kirke Ulisses Dantego udał się w zuchwałą wędrówkę bez końca, z zamiarem przekroczenia słupów Herkulesa. (…) Zgodnie ze światopoglądem średniowiecznym Odys zostaje skazany na potępienie za swoją “ciekawość zajrzenia w świata roboty misterne.”
Taką wizję Odyseusza rozwijali romanytycy, których fascynowały podróże jako symbol rozwoju duchowego i niepokoju wewnętrznego.
- poemat Alfreda Tennysona Ulysses
Odysa - człowieka niespokojnego, nie mogącego znaleść ukojenia w Itace i wyruszającego w podróż bez powrotu ukazał w swojej monumentalnej dwudziestowiecznej epopei pt. Odyseja Nikos Kazantzakis.
Człowiek inteligentny i pełen rozwagi. Mędrzec.
Taki portret króla Itaki odmalował Szekspir w dramacie Troilus i Kressyda oraz Jan Kochanowski w Odprawie posłów greckich.
Ulisses w dramacie Kochanowskiego jest przede wszystkim politykiem -dyplomatą. I chociaż wygłasza tylko jeden monolog, zaczynający się od słów: O nierządne królestwo i zginienia bliskie, to jest to zarazem monolog o kluczowym dla wymowy całego utworu znaczeniu.
Ulisses w Odprawie posłów greckich jest sportretowany jako człowiek mądry, rozważny, nie nastawiony wrogo do Trojan, świadomy, że upadek moralny pociągnie za sobą upadek ich kraju.
Bohater odheroizowany, zwykły człowiek, Everyman.
Taką całkowicie anty-heroiczną wizję Odyseusza przedstawił w swojej słynnej powieści Ulisses James Joyce.
Irlandzki powieściopisarz zastosował w powieści technikę prefiguracji, co oznacza, że nie występują w niej postaci mitologiczne, lecz bohaterowie i sytuacje, w których uczestniczą nawiązują do mitu na zasadzie paralel (analogicznych, podobnych wątków), ujawniają celowe podobieństwo do mitu.
Odyseuszowi odpowiada w utworze Joyce’a Leopold Bloom, błąkający się po uliach Dublina pewnego czerwcowego dnia 1904 roku. Odpowiednikiem wiernej Penelopy jest tu bynajmniej nie wierna, za to zmysłowa i swobodna żona bohatera - Molly. W osobie młodego nauczyciela Stefana Dedalusa można dopatrzeć się cech Telemacha.
Baśniowe przygody mitu zostały odwzorowane przez pisarza dwudziestowiecznego jako banalne epizody dnia powszedniego w wielkim mieście, zaś właściwa płaszczyzna, na której się rozgrywają, przesunięta została w dziedzinę doznań psychicznych bohatera (Mit. 262)