Opowiadania Tadeusza Borowskiego

Literackie świadectwo koszmaru Auschwitz

W ujęciu Borowskiego obóz to perfekcyjnie zorganizowane przedsiębiorstwo III Rzeszy przeznaczone do likwidacji ludzi po uprzednim maksymalnym wykorzystaniu ich jako siły roboczej i surowca. Naziści cały czas doskonalą funkcjonowanie tego przedsiębiorstwa, coraz sprawniej operują transportami ludzi. Widać to bardzo dobrze w opowiadaniu Proszę Państwa do gazu - od momentu wyładunku na rampie, każdy z więźniów znajduje się jakby na taśmie produkcyjnej. Przechodzi z rąk do rąk, jest fachowo klasyfikowany i w końcu zajmuje odpowiednie w obozie miejsce lub jest bezpośrednio kierowany na śmierć.

W opowiadaniu Proszę Państwa do gazu narrator rysuje dystopijną wizję przyszłej Europy, w której będzie coraz więcej obozów, nowi ludzie będą się rodzić i służyć III Rzeszy, a potem zapełniać coraz nowocześniejsze krematoria.

Koncentracja na opisie losu poszczególnych osób nie jest w projekcie literackim Borowskiego aż tak ważna, jak opis mechanizmu zbrodni, jego skali, zorganizowanego systemu i tego, co dzieje się z jednostką poddaną działaniu tego, co autor nazywa „opętaniem człowieka przez człowieka”.

Wzmacnia ten efekt częste zastosowanie strategii narracyjnej, którą można nazwać kolektywizacją. Pojawia się ona w tych fragmentach, w których autor ukazuje perspektywę nie jednostki, ale zbiorowości obozowej - MY.

Obrazowanie kolektywizujące tworzy się poprzez wykorzystanie:

• rzeczowników nazywających grupy ludzi (np. tłum czy pochód),
• rzeczowników w liczbie mnogiej (np. ludzie, kobiety, mężczyźni),
• czasowników w liczbie mnogiej (np. budowaliśmy boisko),
• bezosobowych konstrukcji czasownikowych z się (np. tak się nie mówiło, siało się szpinak i sałatę, podlewało się, szło się do białego domku).

Tego typu konstrukcje w polszczyźnie typowo wskazują na nieokreśloność podmiotu – wykonawcy czynności, nie skupiają więc uwagi na konkretnej osobie, a raczej anonimizują.

Obozy ukazane są więc jak fabryki śmierci, w których zachowuje się pozory normalności. Taki obraz obozów wyłania się z opowiadania U nas w Auschwitzu, gdzie głodzeniu i uśmiercaniu milionów ludzi towarzyszą murowane budynki, betonowe drogi, muzeum, biblioteka, koncerty, kursy sanitarne, a nawet… obozowy dom publiczny. Borowski demaskuje tym samym nazistowski mechanizm oszustwa, którego celem była eksterminacja ludności na masową skalę.

Człowiek zlagrowany

Człowiek zlagrowany to osoba dostosowująca się do rzeczywistości obozowej, potrafiąca w niej przetrwać. Odbywa się to za cenę odrzucenia norm moralnych i wrażliwości na rzecz walki o biologiczne przetrwanie.

W warunkach obozowych wszelka troska o drugiego człowieka i współczucie mogło oznaczać skazanie siebie na śmierć. Człowiek rezygnował z wyższych celów i ideałów, pragnął tylko zaspokoić głód, zapewnić sobie odpoczynek i uniknąć śmierci. Aby przetrwać, wiezień musiał zabić w sobie wszystkie ludzkie odruchy: miłość, przyjaźń, współczucie, troskę, zobojętnieć na śmierć i cierpienie innych. Tragizm człowieka zlagrowanego polegał na tym, że za przetrwanie fizyczne płacił on własnym człowieczeństwem.

Człowiek zlagrowany, człowiek myślący kategoriami obozowymi - to człowiek będący wytworem edukacji oświęcimskiej, człowiek uprzedmiotowiony, fizjologiczny, o moralności wyłączonej, człowiek, który wyzbył się przerażenia, wstrętu i pogardy. (Tadeusz Drewnowski)

Narrator opowiadań to człowiek, który ma świadomość, że pod wpływem rzeczywistości, w jakiej się znalazł, zaszły w nim zmiany. Równocześnie w sposób powściągliwy i rzeczowy, ukazuje te zmiany nie poprzez demonstrowanie rozbudowanej refleksyjności czy emocjonalności, ale poprzez działania i reakcje bohatera na konkretne sytuacje (strategia pisarska zwana behawioryzmem).

Charakterystyczne dla człowieka zlagrowanego jest pogodzenie z prawami rządzącymi obozem - bohater narrator nie polemizuje z tym prawami, traktuje je jako rzecz oczywistą.

Ponadto stan zlagrowanie bohaterów opowiadań przejawia się poprzez:

• zubożenie emocjonalne: postacie w opowiadaniach Borowskiego często wydają się pozbawione głębokich emocji, a ich reakcje na przerażające wydarzenia są stłumione lub zdystansowane. To wynika z traumatycznych doświadczeń, które przeszły w obozach.

• próba przetrwania za wszelką cenę: większość postaci w opowiadaniach Borowskiego jest skoncentrowana na próbach uniknięcia śmierci.

• utrata tożsamości: Postacie doświadczają częściowej utraty tożsamości, często nie odnoszą się do swojej indentyfikacji sprzed obozu.

• moralność obozowa: Postacie często stają przed moralnymi dylematami, w których muszą podjąć decyzje naruszające etyczne zasady w imię przetrwania.

• zdezorientowanie: w początkowym okresie przebywania w obozie ludzie ma trudności w zrozumieniu, co się dzieje wokół nich. Obozy koncentracyjne były miejscem chaosu, a postacie czasami odczuwają dezorientację i dezinformację.

• refleksja nad ludzkim cierpieniem: Mimo trudnych doświadczeń, postacie czasami rozmyślają nad naturą ludzkiego cierpienia, nad sensem życia i istnienia w obliczu ekstremalnej przemocy.

• zrozumienie dla innych: choć Borowski ukazuje okrutne zachowanie ludzi w obozach, niektóre postacie wykazują zdolność do empatii i zrozumienia dla innych cierpiących.

Pamiętaj, że cechy te są wynikiem specyficznych okoliczności obozowych i niekoniecznie odzwierciedlają uniwersalne cechy człowieka. Borowski eksploruje skomplikowane i tragiczne aspekty ludzkiego doświadczenia w ekstremalnych warunkach.

Behawioryzm

Aby oddać grozę życia w obozie koncetracyjnym Borowski posłużył się techniką behawiorystycznej narracji, wyrastającą z behawioryzmu psychologicznego. Oznacza to, że narrator nie ukazywał przeżyć i przemyśleń postaci a jedynie ich zewnętrzne reakcje: wypowiadane słowa, zachowania. Czytelnik poznaje więc postacie w ich bezpośrednim działaniu i dialogach. Narrator opowiadań Tadek - niesłusznie utożsamiany czasem z autorem - usytuowany jest wewnątrz świata, który opisuje. Czyni go to zarazem przedmiotem, jak i podmiotem opowieści.

Literacki behawioryzm powstał się pod wpływem rozwijanej na początku XX wieku, zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych, teorii behawiorystycznej w psychologii. Rezygnowała ona z metody introspekcji jako niespełniającą kryteriów naukowości. Zamiast tego behawioryści proponowali badanie dających się obserwować obiektywnie zachowań człowieka, jego reakcji na bodźce.

Borowski konsekwentnie umieszczał swojego narratora - bohatera „tu i teraz” w obozie, w znacznej mierze ograniczając wpływ wszelkich kontekstów – w tym etyki i moralności– które mogłyby zostać wprowadzone „z zewnątrz”, tzn. ze świata spoza obozu. W ten sposób pisarz osiągnął efekt zdominowania perspektywy patrzenia na rzeczywistość obozową przez człowieka zlagrowanego. By pokazać całą prawdę o procesie zlagrowania, Borowski pozwolił odbiorcy zobaczyć obóz oczami jego więźniów, z perspektywy teraźniejszości.

Proza obozowa Borowskiego zakłada czytelnika, który jest “cywilem”, żyje w świecie poza obozem i wie, co dobre, a co złe, który zbrodnię potrafi nazwać zbrodnią, a to, o czym tu czyta, przyjmie jako zbrodnię wprost niewyobrażalną. Ten czytelnik jest niejako wpisany w strukturę tych utworów, stanowi ich integralną część - wnosi do nich nieobecne w narracji wartości. Ulegnie zapewne - jako człowiek z zewnątrz - pokusie zbyt prostej, arbitralnej oceny. Ale pozostawiony został w sytuacji ucznia, który wraz z dziełem poznaje tajemnice ludzkiej niegodziwości i upodlenia. […] Jeśli okaże się uczniem pojętnym, jeśli zarazem zrozumie i nigdy się z tym nie pogodzi - przejmie testament nieszczęśliwego narratora. (Andrzej Werner)

Warto zwrócić uwagę uczniów na celowość zastosowanej przez Borowskiego metody behawiorystycznej. Prezentując człowieka zlagrowanego jako człowieka zredukowanego do cielesności, do fizjologii, do fizycznych reakcji na zewnętrzne bodźce, pisarz posługuje się takim narracyjnym ujęciem, które ze szczególną wyrazistością eksponuje tę właśnie redukcję. Rezygnacja z analizy psychologicznej wynika z dążenia do wiarygodnego przedstawienia człowieka urzeczowionego, funkcjonującego wyłącznie w granicach swej fizyczności.