Zbrodnia i kara - polifonia utworu według Michaiła Bachtina

Polifonia powieści Dostojewskiego

Michaił Bachtin to wybitny rosyjski literaturoznawca, zajmujący się między innymi teorią literatury oraz kultury. Stworzył koncepcję wielogłosowości (polifoniczności) powieści nowożytnej, które to zjawisko zaobserwował w twórczości Dostojewskiego.

Wartość samodzielnych i nie łączących się ze sobą głosów i świadomości, prawdziwa polifonia pełnowartościowych głosów, stanowi, w istocie, podstawową właściwość powieści Dostojewskiego. W jego utworach mamy do czynienia nie z losami i życiem bohaterów w jednolitym obiektywnym świecie, ukazanym w świetle jednej autorskiej świadomości, lecz właśnie z mnogością równoprawnych świadomości i ich światów, które łączą się ze sobą, nie tracąc swojej odrębności, w jedność pewnego zdarzenia. Rzeczywiście, główni bohaterowie Dostojewskiego stanowią już w samym twórczym zamyśle artysty nie tylko przedmioty słowa autorskiego, ale również podmioty słowa własnego […] Słowo bohatera nie ogranicza się tutaj do zwykłych funkcji charakteryzacyjnych i fabularno-pragmatycznych, nie służy też autorowi jako wyraz jego własnej pozycji ideologicznej (jak to się dzieje, na przykład, u Byrona). Świadomość bohatera dana jest jako inna, cudza świadomość, a zarazem nie podlega uprzedmiotowieniu ani zamknięciu, nie staje się zwykłym przedmiotem świadomości autorskiej (Bachtin, Problemy poetyki Dostojewskiego, dz. cytowane, s 154)

Polifoniczności, termin nawiązujący do muzycznej polifonii (wielogłosowości utworu muzycznego) zakłada istnienie w utworze złożonych i pogłębionych portretów bohaterów, którzy nie służą jedynie zilustrowaniu stanowiska i poglądów ideowych autora. Bohaterowie powieści polifonicznej zyskują znaczną autonomię, przedstawiają swój własny punkt widzenia na rzeczywistość oraz swoje wartości poprzez monologi wewnętrzne, dialogi, mowę pozornie zależną.

Bohaterowie w dialogu, a więc w kontaktach z innymi, równie autonomicznymi ludźmi, poszerzają swoją wiedzę o świecie i swoje rozumienie samych siebie.

Narrator w powieści polifonicznej nie tłumaczy czytelnikowi reguł świata, który przedstawia, nie moralizuje, nie ocenia bezpośrednio bohaterów, zachowuje dystans i pozwala swoim postaciom na zaprezentowanie siebie w interakcjach z innymi i z samymi sobą. Pozwala czytelnikowi wejść w dialog z bohaterami, wysłuchać ich, zaangażować się w dyskusję z nimi oraz budować swój własny punkt widzenia na kwestie poruszone w powieści.