Polifonia powieści Dostojewskiego

Michaił Bachtin to wybitny rosyjski literaturoznawca, zajmujący się między innymi teorią literatury oraz kultury. Stworzył koncepcję wielogłosowości (polifoniczności) powieści nowożytnej, które to zjawisko zaobserwował w twórczości Dostojewskiego.

Wartość samodzielnych i nie łączących się ze sobą głosów i świadomości, prawdziwa polifonia pełnowartościowych głosów, stanowi, w istocie, podstawową właściwość powieści Dostojewskiego. W jego utworach mamy do czynienia nie z losami i życiem bohaterów w jednolitym obiektywnym świecie, ukazanym w świetle jednej autorskiej świadomości, lecz właśnie z mnogością równoprawnych świadomości i ich światów, które łączą się ze sobą, nie tracąc swojej odrębności, w jedność pewnego zdarzenia. Rzeczywiście, główni bohaterowie Dostojewskiego stanowią już w samym twórczym zamyśle artysty nie tylko przedmioty słowa autorskiego, ale również podmioty słowa własnego […] Słowo bohatera nie ogranicza się tutaj do zwykłych funkcji charakteryzacyjnych i fabularno-pragmatycznych, nie służy też autorowi jako wyraz jego własnej pozycji ideologicznej (jak to się dzieje, na przykład, u Byrona). Świadomość bohatera dana jest jako inna, cudza świadomość, a zarazem nie podlega uprzedmiotowieniu ani zamknięciu, nie staje się zwykłym przedmiotem świadomości autorskiej (Bachtin, Problemy poetyki Dostojewskiego, dz. cytowane, s 154)

Polifoniczności, termin nawiązujący do muzycznej polifonii (wielogłosowości utworu muzycznego) zakłada istnienie w utworze złożonych i pogłębionych portretów bohaterów, którzy nie służą jedynie zilustrowaniu stanowiska i poglądów ideowych autora. Bohaterowie powieści polifonicznej zyskują znaczną autonomię, przedstawiają swój własny punkt widzenia na rzeczywistość oraz swoje wartości poprzez monologi wewnętrzne, dialogi, mowę pozornie zależną.

Bohaterowie w dialogu, a więc w kontaktach z innymi, równie autonomicznymi ludźmi, poszerzają swoją wiedzę o świecie i swoje rozumienie samych siebie.

Narrator w powieści polifonicznej nie tłumaczy czytelnikowi reguł świata, który przedstawia, nie moralizuje, nie ocenia bezpośrednio bohaterów, zachowuje dystans i pozwala swoim postaciom na zaprezentowanie siebie w interakcjach z innymi i z samymi sobą. Pozwala czytelnikowi wejść w dialog z bohaterami, wysłuchać ich, zaangażować się w dyskusję z nimi oraz budować swój własny punkt widzenia na kwestie poruszone w powieści.

Bibliografia

Michaił Bachtin, Problemy poetyki Dostojewskiego, Warszawa 1970