Informacje o epoce #
Barok to epoka trwająca w Europie od końca XVI wieku do początków XVIII. Jej nazwa wywodzi się (prawdopodobnie) od portugalskiego słowa barrocco oznaczającego perłę o nieregularnym kształcie. Nazwy barok używali pierwotnie ludzie oświecenia w znaczeniu pejoratywnym, uznawali bowiem tendencje obecne w sztuce barokowej za zepsucie klasycznych reguł i odejście od osiągnięć renesansu. Dopiero w XX wieku uznano barok za autonomiczną i niezwykle interesującą epokę w dziejach kultury europejskiej.
Najciekawsze zjawiska epoki baroku: #
Kontrreformacja #
ruch skierowany przeciw reformacji, zapoczątkowany przez sobór trydencki (1545-1563), na którym opracowano program reform Kościoła Katolickiego. Koordynacją działań kontrreformacyjnych zajął się zakon jezuitów, którego misją stała się czynna walka z protestantyzmem. Wśród inicjatyw podjętych przez Sobór trydencki znalazło się powołanie trybunału inkwizycyjnego. który miał koordynować działalność inkwizycji w różnych krajach oraz oraz utworzenie Indeksu ksiąg zakazanych.
Poza oczywistymi negatywnymi konsekwencjami kontrreformacji, jakimi były wzrost nietolerancji i przemocy na tle religijnym, zjawisko to miało swoje pozytywne aspekty, takie jak rozwój sztuki i szkół, które w poczatkowym okresie odznaczały się wysokim poziomem nauczania. Jednak z czasem negatywne skutki kontrreformacji zaczęły przeważać, co było szczególnie widoczne w podupadajacej pod koniec XVII wieku kulturze polskiej.
Sztuka barokowa #
Sztuka barokowa oparta była na przekonaniu o subiektywnym charakterze piękna, co sprawiło, że dzieła artystyczne zaczęły ukazywać brzydotę jako środek ekspresji. Wartością stało się wprowadzanie odbiorcy dzieła w stan niepewności i niepokoju, co osiągano za pomocą stosowania kontrastu, iluzjonizmu, także pozornie sprzecznych tendencji: naturalizmu i alegoryczności. Najwybitniejsi malarze baroku to Rembrandt, Rubens, Caravaggio.
Fenomenem okazała się też muzyka barokowa, której najsłynniejszymi przedstawicielami są Antoni Vivaldi, Jerzy Fryderyk Händel oraz Jan Sebastian Bach.
Klasycyzm francuski #
Osobnym zagadnieniem sztuki baroku był klasycyzm francuski. Nurt ten był wyrazem niewygasłej we Francji renesansowej fascynacji kulturą antyczną. Francuscy literaci, kontynuując działalność XVI-wiecznej grupy poetów o nazwie Plejada, dążyli do ujednolicenia poglądów i praktyki literackiej na podstawie wzorów antycznych. Swoje dążenia uzasadniali filozofią racjonalistyczną, wspartą autorytetem Kartezjusza.
Klasycyzm francuski znalazł swoje teoretyczne przedstawienie w kilku dziełach o charakterze teoretyczno-literackim, przede wszystkim w słynnej Sztuce poetyckiej Nicolasa Boileau.
Główne założenia klasycyzmu to:
- zdefiniowanie celu sztuki jako osiągnięcie doskonałości w realizacji piękna i prawdy jako zaakceptowanych przez rozum, uniwersalnych wartości
- realizacja powyższego celu poprzez imitowanie doskonałych wzorów antycznych oraz natury, rozumianej jako istota rzeczy, czyli to, co ogólne i powszechne
- podporządkowanie wyobraźni i uczuć rozumowi.
Najwybitniejsze dzieła klasycyzmu francuskiego utwory dramatyczne:
- tragedie Pierre Corneille’a i Jeana Baptiste Racine’a
- komedie Moliera
Filozofia #
Barok jest epoką intensywnego rozwoju nauk ścisłych, jako konsekwencji renesansowego przewrotu umysłowego wywołanego teorią Kopernikańską oraz odkryciami geograficznymi. Największe umysły epoki w zakresie nauk ścisłych to bez wątpienia Izaak Newton, Galileusz, Blaise Pascal oraz Kartezjusz. Dwaj ostatni są również najważniejszymi filozofami epoki.
Blaise Pascal był fizykiem i matematykiem. Jako filozof głosił zasadę rozdziału wiary i nauki. Wyrażał przekonanie, że nie sposób metodami naukowymi czy logicznymi dowieść istnienia Boga oraz, że człowiek może po prostu założyć, że Bóg istnieje, jeśli chce się identyfikować jako wierzący. Na tym opierał się jego słynny zakład głoszący, iż zakładając, że Bóg istnieje i żyjąc zgodnie z jego przykazaniami nic się nie traci, a można zyskać wszystko. Innymi słowy wiara w Boga “się opłaca,” bo w najgorszym razie nie można na niej stracić. Równocześnie w filozofii Pascala można zauważyć podstawy myślenia, które w kolejnej epoce przybrały postać empiryzmu. Pascal zakładał bowiem, że w nauce niezbędne jest doświadczenie empiryczne, jako że rozum sam w sobie nie jest w stanie wydedukować praw rządzących światem natury.
Kartezjusz (Rene Descartez) uchodzi za twórcę filozofii nowożytnej. Jego odejście od stawiania pytań o byt (pytania ontologiczne) na rzecz dociekań o szansę poznania bytu (pytania epistemologiczne), uważa się za przełom w filozofii europejskiej. Kartezjusz nie pytał o to, jaki jest byt, ale o to, jaką wiedzę można uznać za pewną. Francuski filozof poddał w wątpliwość wszystkie zastane opinie, odziedziczone przesądy oraz twierdzenia wszelkich autorytetów, w tym tradycję filozoficzną, po czym rozpoczął poszukiwania podstaw naukowego i filozoficznego poznania.
Ponieważ to jednostka, podmiot, prowadzi dociekania, jedyną ich podstawą jest Cogito - myślące ja. Kartezjusz doszedł zatem do wniosku, że pewną wiedzę człowiek może wyprowadzić z własnego umysłu a nie ze świata zewnętrznego - stąd jego słynna formuła cogito ergo sum - myślę, więc jestem. Uznanie ludzkiego rozumu za fundament poznania rzeczywistości jest wyrazem nowożytnego racjonalizmu, nurtu filozoficznego, który wywarł ogromny wpływ na kulturę europejską, poczynając od kolejnej epoki - oświecenia.
Barok w Polsce #
Kontekst historyczny baroku polskiego stanowią przede wszystkim wojny oraz narastający kryzys państwa i narodowych instytucji, stopniowo wprowadzający Polskę na drogę prowadzącą do upadku (rozbiory). Alegorią takiego rozumienia sytuacji Rzeczpospolitej jest słynny obraz Jana Matejki Kazanie Piotra Skargi, ukazujący swego bohatera jako natchnionego proroka zapowiadającego przyszłą zgubę kraju oraz obojętną, wycofaną, ewentualnie bezradną szlachtę, z antypatycznym Zygmuntem III na czele.
Sarmatyzm #
Oryginalnym kulturowym zjawiskiem baroku był w Polsce niewątpliwe sarmatyzm. Sarmatyzm to ideologia oraz wynikająca z niej obyczajowość oraz wzorce estetyczne polskiej szlachty, trwająca do końca XVI wieku do oświecenia.
Sarmatyzm jest złożonym zjawiskiem, mocno krytykowanym w dobie oświecenia, ale mającym także swoje jasne strony. Poniżej umieszczam zestawienie pozytywnych i negatywnych stron sarmatyzmu.
Pozytywne strony sarmatyzmu: #
-
Silne poczucie tożsamości narodowej – Sarmatyzm kształtował dumę szlachecką, poczucie odrębności i wyjątkowości polskiej kultury, opartej na kulcie wolności oraz idei antemurale Christianitatis (przedmurze chrześcijaństwa), co sprzyjało jedności narodowej oraz umacniało słynną sarmacką waleczność.
-
Kultywowanie tradycji i wartości chrześcijańskich – Promował wierność katolicyzmowi, tradycyjne wartości i obyczaje, co utrwalało spójność moralną i religijną społeczeństwa.
-
Rozwój kultury szlacheckiej – Przyczynił się do rozkwitu literatury, mowy potocznej i obyczajowości szlacheckiej, charakterystycznej dla polskiego baroku, reprezentowanej przede wszystkim w tzw. nurcie ziemiańskim.
Negatywne strony sarmatyzmu: #
-
Niechęć do reform i nowoczesności – Sarmatyzm wiązał się z konserwatyzmem, co utrudniało modernizację ustroju i gospodarki oraz utrwało upadek edukacji.
-
Ksenofobia i poczucie wyższości – Utrwalał przekonanie o wyższości szlachty polskiej nad innymi narodami i warstwami społecznymi, co pogłębiało podziały społeczne oraz utrwalało fanatyczną niekiedy pogardę dla cudzoziemszczyny.
-
Rozprężenie obyczajów i upadek etosu rycerskiego – Z czasem sarmatyzm przybrał formę pustej demonstracji zewnętrznej, związanej z pijaństwem, awanturnictwem i brakiem odpowiedzialności politycznej.
Fazy kultury barokowej #
Wczesny barok #
Faza pokrywająca się chronologicznie z późnym renesansem. Wybitnym twórcą tego okresu jest Mikołaj Sęp Szarzyński. Cechy charakterystyczne jego poezji to tematyka metafizyczna, dramatyczna i dynamicza wizja ludzkiego życia, niepokój ezgzystencjalny.
Barok właściwy #
W ramach dojrzałego baroku wyróżnia się dwa kierunki literackie: nurt dworski i nurt sarmacki (ziemiański.)
- Nurt dworski reprezentowali m. in. Jan Andrzej Morsztyn i Daniel Naborowski. Podstawowe cechy nurtu dworskiego to:
- obecność wzorców zachodnioeuropejskich, w tym kierunków artystycznych, jak marinizm czy gongoryzm
- troska o kunszt formalny utworów, konceptyzm
- tematyka metafizyczna, rozterki uczuciowe
- Nurt sarmacki zaznacza się w twórczości m. in. Jana Chryztostoma Paska i Wacława Potockiego. Cechuje go:
- poszanowanie tradycji i religii
- utrwalenie dokonań narodu
- opiewanie chwały polskiego oręża
- z czasem także satyra obyczajowa i polityczna.
teksty literackie z epoki ujęte w podstawie programowej po zmianach w 2024, obowiązujące na maturze od 2025 roku (ZR - zakres rozszerzony) to: #
- wybrane wiersze poetów epoki baroku, np
Daniel Naborowski, wybrane wiersze, np. Krótkość żywota, Na oczy królewny angielskiej i Róża
Jan Andrzej Morsztyn, wybrane wiersze, np O swej pannie, Niestatek i Do trupa
Uwaga! Możliwe jest także zakwalifikowanie do baroku Szekspira.
