Informacje o epoce

Barok to epoka trwająca w Europie od końca XVI wieku do początków XVIII. Jej nazwa wywodzi się (prawdopodobnie) od portugalskiego słowa barrocco oznaczającego perłę o nieregularnym kształcie. Nazwy barok używali pierwotnie ludzie oświecenia w znaczeniu pejoratywnym, uznawali bowiem tendencje obecne w sztuce barokowej za zepsucie klasycznych reguł i odejście od osiągnięć renesansu. Dopiero w XX wieku uznano barok za autonomiczną i niezwykle interesującą epokę w dziejach kultury europejskiej.

Najciekawsze zjawiska epoki baroku:

kontrreformacja

ruch skierowany przeciw reformacji, zapoczątkowany przez sobór trydencki (1545-1563), na którym opracowano program reform Kościoła Katolickiego. Koordynacją działań kontrreformacyjnych zajął się zakon jezuitów, którego misją stała się czynna walka z protestantyzmem. Wśród inicjatyw podjętych przez Sobór trydencki znalazło się powołanie trybunału inkwizycyjnego. który miał koordynować działalność inkwizycji w różnych krajach oraz oraz utworzenie Indeksu ksiąg zakazanych.

Poza oczywistymi negatywnymi konsekwencjami kontrreformacji, jakimi były wzrost nietolerancji i przemocy na tle religijnym, zjawisko to miało swoje pozytywne aspekty, takie jak rozwój sztuki i szkół, które w poczatkowym okresie odznaczały się wysokim poziomem nauczania. Jednak z czasem negatywne skutki kontrreformacji zaczęły przeważać, co było szczególnie widoczne w podupadajacej pod koniec XVII wieku kulturze polskiej.

sztuka barokowa

oparta o przekonanie o subiektywnym charakterze piękna, co sprawiło, że dzieła artystyczne zaczęły ukazywać brzydotę jako środek ekspresji. Wartością stało się wprowadzanie odbiorcy dzieła w stan niepewności i niepokoju, co osiągano za pomocą stosowania kontrastu, iluzjonizmu, także pozornie sprzecznych tendencji: naturalizmu i alegoryczności. Najwybitniejsi malarze baroku to Rembrandt, Rubens, Caravaggio.

Fenomenem okazała się też muzyka barokowa, której najsłynniejszymi przedstawicielami są Antoni Vivaldi, Jerzy Fryderyk Händel oraz Jan Sebastian Bach.

filozofia

Barok jest epoką intensywnego rozwoju nauk ścisłych, jako konsekwencji renesansowego przewrotu umysłowego wywołanego teorią Kopernikańską oraz odkryciami geograficznymi. Największe umysły epoki w zakresie nauk ścisłych to bez wątpienia Izaak Newton, Galileusz, Blaise Pascal oraz Kartezjusz. Dwaj ostatni są również najważniejszymi filozofami epoki.

Blaise Pascal był fizykiem i matematykiem. Jako filozof głosił zasadę rozdziału wiary i nauki. Wyrażał przekonanie, że nie sposób metodami naukowymi czy logicznymi dowieść istnienia Boga oraz, że człowiek może po prostu założyć, że Bóg istnieje, jeśli chce się identyfikować jako wierzący. Na tym opierał się jego słynny zakład głoszący, iż zakładając, że Bóg istnieje i żyjąc zgodnie z jego przykazaniami nic się nie traci, a można zyskać wszystko. Innymi słowy wiara w Boga “się opłaca,” bo w najgorszym razie nie można na niej stracić. Równocześnie w filozofii Pascala można zauważyć podstawy myślenia, które w kolejnej epoce przybrały postać empiryzmu. Pascal zakładał bowiem, że w nauce niezbędne jest doświadczenie empiryczne, jako że rozum sam w sobie nie jest w stanie wydedukować praw rzadzących światem natury.

Kartezjusz (Rene Descartez) uchodzi za twórcę filozofii nowożytnej. Jego odejście od stawiania pytań o byt (pytania ontologiczne) na rzecz dociekań o szansę poznania bytu (pytania epistemologiczne), uważa się za przełom w filozofii europejskiej. Kartezjusz nie pytał o to, jaki jest byt, ale o to, jaką wiedzę można uznać za pewną. Francuski filozof poddał w wątpliwość wszystkie zastane opinie, odziedziczone przesądy oraz twierdzenia wszelkich autorytetów, w tym tradycję filozoficzną, po czym rozpoczął poszukiwania podstaw naukowego i filozoficznego poznania.

Portret Kartezjusza,
Portret Kartezjusza,
Autor: Frans Franchoisz Hals, 1649-1700, Luwr, domena publiczna

Ponieważ to jednostka, podmiot, prowadzi dociekania, jedyną ich podstawą jest Cogito - myślące ja. Kartezjusz doszedł zatem do wniosku, że pewną wiedzę człowiek może wyprowadzić z własnego umysłu a nie ze świata zewnętrznego - stąd jego słynna formuła cogito ergo sum - myślę, więc jestem. Uznanie ludzkiego rozumu za fundament poznania rzeczywistości jest wyrazem nowożytnego racjonalizmu, nurtu filozoficznego, który wywarł ogromny wpływ na kulturę europejską, poczynając od kolejnej epoki - oświecenia.

Teksty literackie objęte programem nauczania: