Antygona - niezbędne konteksty
Sofokles (ur. ok. 496 p.n.e. w Kolonos, zm. 406 p.n.e. w Atenach) napisał trzy sztuki nawiązujące do mitologicznego bohatera tragicznego - Edypa. Były to:
- Antygona (442–441 pne),
- Król Edyp (ok. 430–426 pne)
- Edyp w Kolonie (ok. 406–401 pne).
Co ciekawe, Sofokles nie napisał swojej trylogii w porządku chronologicznym i nie zamierzał wystawiać sztuk razem.
W rezultacie każda sztuka Sofoklesa opowiada swoją historię w wyjątkowy sposób, chociaż każda zawiera kluczowe elementy udanej tragedii. Być może najbardziej zauważalną różnicą między trzema dramatami jest sposób przedstawienia postaci - bohaterów poszczególnych sztuk.
W Królu Edypie tytuowy bohater przybywa do Teb, uwalnia miasto od klątwy, zostaje królem i poślubia królową Jokastę, która niedawno została wdową. Później Edyp dowiaduje się, że jest synem zabitego przez siebie króla Lajosa i swojej nowej żony. Uświadomiwszy sobie, że nieświadomie wypełnił przepowiednię, której za wszelką cenę pragnął uniknąć, a która mówiła, iż zabije ojca i poślubi matkę, Edyp oślepia się i skazuje na wygnanie.
W Edypie w Kolonie bohater, po latach włóczęgi, przybywa do Kolonii w towarzystwie swojej córki Antygony. Stał się spokojnym, uduchowionym człowiekiem, pogodzonym ze swoim losem i skupionym na obronie Teb i tych członków rodziny, których uważa za godnych. Spektakl kończy się jego śmiercią, gdy córka Edypa, Antygona, przenosi się, by spełnić swój los w Tebach.
W Antygonie widzowie są świadkami ostatecznego urzeczywistnienia klątwy nękającej rodzinę Edypa. Jego synowie giną w bratobójczej bitwie, walcząc po przeciwnych stronach o królestwo Teb. Antygona zostaje skazana na śmierć.
Teatr grecki
Przedstawienia, które widzowie oglądają dziś w teatrach, niewiele przypominają te, których świadkami byli pierwotni widzowie Antygony. Starożytni Grecy uważali sztukę nie tyle za rozrywkę, ile za obrzęd religijny. Przedstawienia tetralne byly częścią Dionizji Wielkich, obchodzonych w Atenach na przełomie marca i kwietnia ku czci boga Dionizosa.
Greckie sztuki były wystawiane na świeżym powietrzu na arenach, które mieściły tysiące ludzi. Uczestnictwo w przedstawieniach było obywatelskim obowiązkiem Greków, więc dramat był integralną częścią ich kultury i pomagał nadać ludziom wspólną tożsamość. Punktem kulminacyjnym corocznych festiwali był konkurs na najlepszego dramatopisarza. Sofokles zajął pierwsze miejsce w wielu z tych konkursów, ustępując jedynie dwóm innym wielkim greckim dramatopisarzom swojej epoki, Ajschylosowi i Eurypidesowi.
Męscy aktorzy grali wszystkie postacie i nosili maski.
Typowy grecki chór obecny w każdej sztuce składał się z maksymalnie 15 śpiewaków, ale ich maski nadawały wszystkim tę samą twarz, reprezentując ich jednolity głos. Sofokles jest uważany za pierwszego dramaturga, który wprowadził na scenę trzeciego aktora, co zintensyfikowało interakcje i konflikty w sztuce.
Atmosfera polityczna w Grecji czasów Sofoklesa
Antygona została napisana i wystawiona w czasie imponującej potęgi Ateńczyków. Osiągnięto demokrację, a u steru władzy stanął wielki demokratyczny przywódca Perykles. Uważał on lojalność wobec państwa, które umocnił zarówno wewnętrznie jak i w relacjach z zagranicą, za ważniejszą niż wierność rodzinie.
Sofokles był głęboko zaangażowany w ateńską politykę i wyraźnie widział, jakie zagrożenia czyhają na młodą demokrację. Służył jako skarbnik miasta, a później jako generał i doradca w kampanii przeciwko buncie niektórych obywateli Aten. Antygona podejmuje temat tego, kiedy takie bunty są usprawiedliwione i do jakiego stopnia obywatele mają być posłuszni tym, którzy stanowią prawa.
Tebańczycy przedstawieni w sztuce są bardzo dumni ze swojego miasta-państwa, na czele którego, inaczej niż w demokratycznych Atenach, stoi król. Starożytna Grecja stworzyła podwaliny demokratycznego społeczeństwa, dlatego znamienne jest, że w Antygonie istnieje napięcie związane z władcą, próbującym uchwalić prawa, które jego obywatele uważają za niesprawiedliwe. W prawdziwej demokracji ludzie zgadzają się co do praw, których przestrzegają, a przywódca nie ma ostatecznej władzy nad obywatelami.
Kontekst kulturowy
W starożytnej Grecji nie między ludźmi nie było równości. Kobiety i niewolnicy nie byli uważani za obywateli - co znalazło odzwierciedlenie w odrzuceniu przez Kreona przekonania Antygony, że ma ona prawo uszanować śmierć brata. Jednak Sofokles to właśnie z Antygony czyni prawdziwy kompas moralny sztuki. Słusznie uważa się ją zatem za jedną z najważniejszych postaci kobiecych w literaturze starożytnej.
Walka Antygony wpisuje się w wyraźny konflikt płci, ponieważ Kreon (i ogólnie społeczeństwo starożytnej Grecji) odrzuca jej stanowisko w sprawie pochowania brata, lekceważąc jej argumenty tylko dlatego, że jest kobietą. Jednak ona jest jedyną osobą, która przeciwstawia się Kreonowi w obronie tego, co uważa za niesprawiedliwe prawo – że zostanie ukarana za próbę uczczenia ciała zmarłego brata – i jest gotowa zaakceptować konsekwencje. W osobie Antygony Sofokles daje więc widzom bohatera, który gotów jest umrzeć za sprawiedliwość.
Rola bogów w greckich tragediach odzwierciedla ich znaczenie w kulturze starożytnej Grecji. Jednym z głównych tematów Antygony jest to, że bogowie mają najwyższą władzę nad śmiertelnikami i oczekują posłuszeństwa. Lekceważenie ich praw oznacza narażanie się na ich gniew. kreon przez większą część sztuki odmawia przyznania, że Antygona ma rację gdy przedkłada szacunek dla bogów ponad prawa śmiertelników. To jego tragiczna wina. Zarówno Antygona, jak i Kreon wykazują cechę, którą starożytni Grecy nazywali pychą - hamartia, która łączy w sobie dumę i niebezpieczną nadmierną pewność siebie.
