Dziady cz. III - tematyka poszczególnych scen

Wydarzenia dramatu zamykają się w jednym akcie, co pozwala sądzić, że Mickiewicz planował dokończyć utwór, tzn. dopisać pozostałe akty, być może poprowadzić akcję do 1830 roku, czyli do wybuchu powstania listopadowego, jednak nigdy tego nie zrobił.

Prolog

Dramat otwiera Prolog, którego bohaterem jest samotny Więzień - poeta, który nocą z 31 X na 1 listopada przechodzi metamorfozę, symbolizowaną zmianą imienia z Gustawa na Konrada. Imię Gustaw sugeruje związek bohatera z główną postacią Dziadów cz. IV. Oprócz Gustawa - Konrada, w scenie prologu występują też duchy nocne oraz Anioł Stróż, co od razu ukazuje czytelnikowi specyfikę Dziadów, jaką jest współistnienie dwóch wymiarów rzeczywistości: doczesnej, namacalnej oraz nadprzyrodzonej, duchowej.

Scena I

Scena rozgrywa się w wigilię Bożego Narodzenia w celi Konrada, w której spotykają się na tę jedną noc więźniowie, żeby wspólnie spędzić świąteczny wieczór, porozmawiać o swojej sytuacji, podzielić się wrażeniami, koncepcjami, pożartować. Poza poznanym wcześniej Konradem spotykamy tu autentyczne postaci - członków towarzystw Filomatów i Filaretów. Jan Sobolewski opowiada o wywózce młodych chłopców ze Żmudzi na Sybir, podkreśla ich bohaterską postawę i cierpienie; Żegota wspomina bajkę Goreckiego, zawierającą metaforę młodzieży litewskiej jako ziarna, które wyda kiedyś owoce. Scena ta kończy się pieśnią zemsty Konrada, która przeobraża się w tajemniczą symboliczną wizję, ukazującą bohatera jako orła na niebie, zagrożonego przez olbrzymiego kruka.

Scena II

II scena utworu to tzw. Wielka Improwizacja, będąca manifestem Konrada – poety nierozumianego przez ludzi, przekonanego o swej wyjątkowości, który obwinia Boga o brak miłości i żąda rządu dusz, aby uszczęśliwić cierpiącą ludzkość. Milczenie Stwórcy doprowadza go niemal do największego bluźnierstwa, ale zanim wypowie: ty nie ojcem świata, ale… carem, wyręczy go w tym pospiesznie diabeł, co ratuje Konrada przed ostatecznym potępieniem, gdy nie wypowiedziawszy bluźnierstwa, padnie nieprzytomny na ziemię.

Scena III

Ksiądz Piotr odprawia egzorcyzmy nad Konradem; w trakcie obrzędu, Konrad opętany przez diabła, ma wizję uwięzionego Rollisona, próbuje mu pokazać drogę do samobójstwa; Księdzu udaje się wydobyć od demonów informację, gdzie przebywa Rollison; duchowny nie poddaje się kuszeniu szatana, ratuje Konrada. Scenę kończy sąd nad duszą Konrada.

Kolejne trzy sceny 4, 5 i 6 stanowią tzw. tryptyk mistyczny, jako że współzależność świata rzeczywistego i duchowego jest w nich szczególnie wyraźna.

Ancient of Days
Ancient of Days
Autor: William Blake, Ancient of Days, public domain

Scena IV

W dworku pod Lwowem młoda dziewczyna – Ewa przygotowuje się do snu; Ewa modli się gorąco za prześladowanych, a szczególnie – za pewnego poetę. W czasie modlitw doznaje widzenia: Matka Boska z obrazu, który dziewczyna ozdobiła poprzedniego dnia kwiatami, podaje wianek Jezusowi, a Ten z uśmiechem rzuca kwiaty Ewie – jeden z nich (Róża) ożywa i mówi dziewczynie o swej tęsknocie, prosi o przytulenie do serca.

Scena V

Ksiadz Piotr modląc się, doświadcza widzenia – Polska zostaje przyrównana do Chrystusa w dniu Golgoty, do męki Chrystusa mają upodabniać ją zsyłki na Sybir, represje ze strony zaborców, prześladowania niewinnych; wybawcą ma być tajemnicza postać określona imieniem czterdzieści i cztery; Polska zostaje ukrzyżowana, ale zmartwychwstaje. Ksiądz Piotr zapada w sen, a aniołowie zanoszą jego duszę do nieba.

the Song of Los
the Song of Los
Autor: William Blake, the Song of Los, public domain

Scena VI

Senator Nowosilcow ma sen, w którym widzi siebie – najpierw otrzymuje od cara list z nominacją, a w chwilę później sytuacja diametralnie się odwraca – Senator traci łaskę władcy, co jest dla niego największym koszmarem. Sen jest zesłany przez moce piekielne, które sprawują władzę nad duszą Rosjanina.

Scena VII

Spotkanie w salonie warszawskim (prawdopodobnie w pałacu hrabiego Wincentego Krasińskiego); rozmowy o literaturze (towarzystwo stolikowe) i wypadkach współczesnych (towarzystwo przy drzwiach); opowieść Adolfa o losach aresztowanego i zniszczonego przez represje Cichowskiego.

Scena VIII

Akcja rozgrywa się w Wilnie, w domu Senatora; Ma tam miejsce incydent z wtargnięciem matki uwięzionego Rollisona; za kobietą ujmuje się ksiądz Piotr, pogardliwie potraktowany przez Nowosilcowa i jego towarzyszy. Ksiądz Piotr przepowiada śmierć Doktora, który niebawem zostaje zabity przez piorun. Odbywa się bal w domu Senatora, na którym ujawniają się najpodlejsze ambicje skupionych wokół Nowosilcowa przedstawicieli “wyższych sfer.” Spotkanie Księdza z Konradem i przepowiednia dotyczące przyszłości bohatera.

Scena IX

W kaplicy na cmentarzu gromadzą się ludzie przygotowujący się do obrzędu dziadów; Guślarz rozmawia z kobietą, która czeka na ducha pewnego mężczyzny; w tym czasie przybywa cierpiące Widmo (prawdopodobnie Doktora); oczekiwany duch nie pojawia się – w dali widać pędzące wozy, a na przedzie w czarnym stroju postać z raną w piersi i na czole.

Ustęp

  • Droga do Rosji (opis rozległej pustej krainy, która wydaje się nietknięta ludzką ręką);

  • Przedmieścia stolicy (opis przedmieść Petersburga, kontrasty architektoniczne);

  • Petersburg (opowieść o początkach rosyjskiej stolicy, opis układów panujących w stolicy, spotkanie Konrada i Oleszkiewicza);

  • Pomnik Piotra Wielkiego (pod pomnikiem Piotra Wielkiego spotkanie dwóch młodzieńców – pielgrzyma i rosyjskiego poety, opis pomnika cara skontrastowany z opisem posągu Marka Aureliusza);

  • Przegląd wojska (defilada rosyjskiego wojska okupiona ofiarami w ludziach, refleksje na temat militaryzmu imperialnego);

  • Oleszkiewicz (spotkanie z tajemniczym człowiekiem, który przepowiada katastrofę – nadchodzącą powódź)

  • Do przyjaciól Moskali