Informacje o epoce

Pojęcia romantyzm używa się w dwóch znaczeniach:

I. Nurt artystyczny i ideowy, który panował w Europie w pierwszej połowie XIX wieku

Podstawową cechą tego nurtu jest unikanie ścisłych reguł tworzenia i odrzucenie klasycyzmu, który był wcześniej dominującym nurtem w kulturze. Twórcy romantyczni głoszą przewagę uczucia i intuicji nad rozumem (irracjonalizm), indywidualnego przeżycia nad intelektem oraz lokalnej, ludowej kultury nad akademicką uniwersalną normą.

Romantycy postrzegali rzeczywistość holistycznie, uważali, że natura jest żywym duchem, nie zaś dającym się stosunkowo łatwo zrozumieć mechanizmem, co postulowali ludzie oświecenia. Przyroda reprezentuje Absolut (niekiedy utożsamiany z Bogiem), którego zgłębianie powinno się odbywać na drodze wewnętrznego przeżycia (mistycznego doświadczenia), w którym ważniejsza od wiedzy jest intuicja.

Z takiego rozumienia rzeczywistości wyrasta niezwykle wysoki w romantyzmie status artysty, zwłaszcza poety, który dzięki swemu geniuszowi ma moc rozpoznawać ducha natury, a dzięki sile wyobraźni kreować nowe światy, co czyni go podobnym do Boga.

Romantycy nie akceptują klasycznego ideału piękna, pojętego jako obiektywna, poddana regułom właściwość zjawisk i rzeczy. Zamiast tego proponują wyzwolenie z reguł, nieskrępowaną kreatywność artysty, subiektywność przeżycia estetycznego a nawet szok estetyczny i konflikt jako wartości dzieła artystycznego.

II. Nazwa epoki, w czasie której panował romantyczny nurt w sztuce

W Polsce okres ten przypada na lata 1822 – 1863. Pierwsza z tych dat wiąże się z wydaniem I tomu Poezji Adama Mickiewicza, zaś druga oznacza wybuch Powstania Styczniowego. Sytuacja porozbiorowej Polski sprawiła, że romantyzm polski rozwijał się w bezpośredniej zależności od wydarzeń politycznych. Powstanie styczniowe uważa się za ostatnie dzieło romantyzmu, będące ostateczną klęską idei walki narodowo-wyzwoleńczej oraz romantycznego marzenia o jawnej walce z zaborcą.

Powstanie listopadowe (1830) stanowi wewnętrzną cezurę romantyzmu, bowiem po tej dacie nastąpiła radykalna zmiana w życiu narodu - wielu wybitnych twórców udało się na emigrację i większość utworów w ramach głównego nurtu romantyzmu powstawało właśnie poza ziemiami polskimi.

Tło kulturalno-społeczne epoki.

Romantycy polscy, w obliczu braku niepodległości, stali na stanowisku, że państwo i ojczyzna nie są tym samym. W obliczu braku państwa ojczyzna nadal istnieje - co wyrażają słowa Pieśni Legionów Wybickiego (1797) - “Jeszcze Polska nie zginęła, kiedy my żyjemy.” Ojczyzna to duchowa egzystencja narodu wyrażająca się poprzez język, tradycję, kulturę, wiarę religijną - wszystkie te wartości powinna kuktywować i przekazywać kolejnym pokoleniom sztuka, zwłaszcza literatura.

Sytuacja polityczna, w jakich rozwijała się polska literatura romantyczna spowodowała, że najważniejszym postulatem twórców był patriotyzm, wyrażający się przez swoistą uczuciowość bohaterów romantycznych, takich jak Konrad z Dziadów cz. III czy Kordian z dramatu Słowackiego.

Tym samym romantyczny indywidualizm pojęty jako poczucie niezrozumienia i niepogodzenia ze światem - tak kluczowy dla romantyzmu europejskiego - w polskiej literaturze oznacza pewien etap w rozwoju duchowym bohatera, charakterystyczny dla młodości, i ostatecznie przezwyciężony w imię wartości ponadindywidualnych - głównie narodowych.

Najważniejsze zjawiska kulturowe, które należy kojarzyć z romantyzmem:

  1. Odejście od racjonalistycznego światopoglądu, wedle którego to rozum kieruje całą rzeczywistością, a kluczem do jej zrozumienia ma być logika i wiedza naukowa.

  2. Postulat dowartościowania ludzkiej subiektywnej uczuciowości jako sposobu ujawniania prawdy o świecie - irracjonalizm.

  3. Odrzucenie klasycystycznego uniwersalizmu i zwrot do kultury lokalnej i narodowej.

  4. Fascynacja kulturą ludową, w tym ludowymi wierzeniami, legendami, baśniami, a nawet zabobonami.

  5. Pochwała wolności, zarówno w wymiarze indywidualnym, jak i zbiorowym, przede wszystkim narodowym.

  6. Zainteresowanie różnymi wymiarami życia psychicznego: snem, wizjami, szaleństwem, które romantycy interpretują jako drogi do głębszego poznania rzeczywistości.

  7. Pojmowanie świata w sposób symboliczny, a więc przekonanie o niematerialnej, duchowej podstawie rzeczywistości.

  8. Odkrycie narodu jako źródła tożsamości zbiorowej i indywidualnej.

  9. Bunt przeciwko ustalonym normom, kanonom estetycznym, konwencjom.

  10. Fascynacja żywiołowością i potęgą natury.

Najważniejsze dzieła literatury europejskiej i ich wpływ na kulturę, nie tylko doby romantyzmu

dramaturgia Szekspira (1564-1616)

Romantycy byli gorliwymi czytelnikami dramatów Szekspira. Angielski dramaturg fascynował ich jako reformator literatury, praktykujący odejście od klasycznych wzorców i podążanie w swoich dramatach za własnym talentem. Także jako twórca głębokich, psychologicznie rozbudowanych portretów bohaterów, ukazujący tajemnice rządzące ludzkim życiem oraz złożone mechanizmy podejmowania decyzji. Pasjonowała romantyków krwawa wizja historii prezentowana przez Szekspira w jego tragedich historycznych, a także wirtuozeria w przekraczaniu granicy między realizmem a fantastyką.

Bohaterem Szekspirowskim, który chyba najbardziej przemówił do wrażliwości romantyków był Hamlet - rozdarty wewnętrznie, wrażliwy, idealistyczny, nieprzeciętny, skłonny do autorefleksji książe duński, któremu subtelny intelekt utrudnia skuteczne działanie. Bohaterowie utworów romantycznych miewają cechy, które sprawiają, że nazywa się ich hamletycznymi. W polskiej literaturze hamletyzuje na przykład Kordian.

Faust Goethego (1749-1832)

Arcydzieło Goethego tworzone przez niemal sześć dekad umocniło w kulturze europejskiej pozycję bohatera faustowskiego. Określenia to pochodzi od imienia Fausta, średniowiecznego uczonego, który zaprzedał duszę diabłu, by poznać istotę bytu. Bohater faustowski to człowiek motywowany nieopanowanym pragnieniem wiedzy, nękany poczuciem nienasycenia, pragnący przekraczać granice, by uzyskać stan pełnego spełnienia (szczęścia, głebokiej satysfakcji z życia).

Cierpienia młodego Wertera Goethego

Powieść epistolarna Goethego zapoczątkowała wzór bohatera werterowskiego - pełnego melancholii, apatii, pesymizmu, niezgody na zastaną niesprawiedliwość społeczną, doświadczającego bólu istnienia (z niem. Weltschmerz), nadwrażliwego, wreszcie popełniającego samobójstwo.

Twórczość Byrona (1788-1824)

Samo życie angielskiego poety uosabiało romantyczny ideał egzystencjalny. Byron był wykształcony, piękny, odważny, bezkompromisowy, pełen pasji i namiętności. Skazany na towarzyski ostracyzm, wybrał dolę pielgrzyma, walczył o wolność Grecji i Włoch. Zmarł w Grecji jako powstaniec w 36 roku życia. Dla polskiej literatury najważniejsza pozostaje powieść poetycka Giaur, ponieważ została kongenialnie przetłumaczona przez Mickiewicza w 1828 roku.

To właśnie narracja o życiu Byrona stała się podstawą kreacji bohatera bajronicznego - zbuntowanego indywidualisty, skłóconego ze światem, zdolnego do zbrodni i zemsty, motywowanego namiętnością, wyniosłego samotnika z wyboru.

Lektury objęte podstawą programową:

Dziady cz. II *

Dziady cz. IV (we fragmentach)

Dziady cz. III *

wybrane sonety (w tym Stepy akermańskie) i wiersze (Reduta Ordona, Oda do młodości (po szkole podstawowej), Liryki Lozańskie, ballady - w tym Romantyczność)

Pan Tadeusz *

Konrad Wallenrod (szkoła ponadpodstawowa)

Kordian (fragmenty lub całość w szkole ponadpodstawowej)

Bibliografia:

  • Okresy literackie, praca zbiorowa pod redakcją Jana Majdy, Kraków 1983

  • Sławińki J. [Red], Słownik terminów literackich, Warszawa 1976

  • Witkowska Alina, Przybylski Ryszard, Romantyzm, Warszawa 2009