Pan Tadeusz jako epopeja narodowa

Epopeja narodowa to utwór literacki o wielkiej wadze dla narodu, ukazujący ważny moment jego dziejów oraz stanowiący ośrodek budowania jego tożsamości. Określenie to dotyczy zwykle jednego dzieła literackiego, które ma odzwierciedlać ważne aspekty historyczne i kulturowe narodu lub jakiejś wyraźnie zarysowanej grupy społecznej, reprezentując równocześnie wysoki poziom artystyczny. Należy pamiętać, że słowo narodowa nie jest określeniem gatunku (gatunek to po prostu epopeja), ale służy do podkreślenia dużego znaczenia utworu dla danej społeczności.

Grecja ma więc Iliadę i Odyseję, Anglia Bewulfa, Francja Pieśń o Rolandzie zaś Niemcy Pieśń o Nibelungach. Polacy czekali na swoją epopeję dłużej, bo aż do XIX wieku. Przy czym rangi epopei narodowej Pan Tadeusz nie otrzymał zaraz po jego opublikowaniu w 1834 roku.

Pierwsi czytelnicy Pana Tadeusza byli nawet dziełem nieco rozczarowani - nie uważali utworu za epopeję, bowiem raziła ich niewielka ilość podniosłego tonu w utworze. Uważano, że zawiera za dużo treści rubasznych i humorystycznych. Zauważono także, że nie pojawia się w utworze żadna wielka postać reprezentująca polską historię. O chłodnym przyjęciu dzieła świadczą także dane: Dziady cz. III wydrukowano w dwóch tysiącach egzemplarzy, które zostały sprzedane w ciągu roku, natomiast Pana Tadeusza wydano w trzech tysiącach egzemplarzy, które zalegały potem na półkach księgarni.

Dopiero po 1863 roku (a więc po Powstaniu Styczniowym) Pan Tadeusz uzyskuje status arcydzieła i awansuje do rangi epopei narodowej.

Wyznaczniki gatunkowe epopei w Panu Tadeuszu.

Szkolna definicja epopei określa ją jako długi wierszowany utwór epicki opisujący dzieje grupy bohaterów na tle wydarzeń przełomowych dla danej społeczności. Pan Tadeusz niewątpliwie do tej definicji pasuje, jeśli uznać, że zjednoczenie się Polaków w obliczu perspektywy walki o niepodległość u boku Napoleona jest wydarzeniem przełomowym dla polskiego narodu.

Inne obecne w dziele wyznaczniki eposu to:

  • inwokacja jako uroczysty wstęp do utworu, z charakterystycznym zwrotem do dostojnego adresata (ojczyzna, Matka Boska,) zawierającym prośbę o natchnienie, za którą można uznać słowa:

Tymczasem, przenoś moją duszę utęsknioną
Do tych pagórków leśnych, do tych łąk zielonych,
Szeroko nad błękitnym Niemnem rozciągnionych

  • dostojny podział utworu na księgi (zamiast rozdziałów)

  • akcja bogata w epizody

  • środki artystyczne typowe dla epopei, takie jak stałe epitety, porównania homeryckie:

Jak strzelcy gdy na lisa zaciągną do lasu,
Słychać gdzieniegdzie trzask drzew, strzały, psiarni granie,
A wtem dojeżdżacz dzika ruszył niespodzianie,
Dał znak, i wrzask powstaje w strzelców i psów tłuszczy,
Jak gdyby się ozwały wszystkie drzewa puszczy;
Tak dzieje się z rozmową: z wolna się pomyka,
Aż natrafi na przedmiot wielki, jak na dzika.

(księga II, Zamek)

  • retardacje, czyli opóźniające akcję opisy, np. serwisu porcelanowego, rozległe opisy przyrody

  • obecność toposów (topos Arkadii - w opisie Soplicowa, Homo viator - w osobie Jacka Soplicy powracającego do ojczyzny lub też czytelników i autora Pana Tadeusza wracających duchem do kraju lat dziecinnych)

Epopeja romantyczna

Równocześnie pamiętać należy, że Pan Tadeusz nie jest typową epopeją i ma wiele cech oryginalnych:

  • jest synkretyczny pod względem gatunkowym, jak na utwór romantyczny przystało. Będąc epopeją, utwór zawiera także ślady innych gatunków: powieści poetyckiej (wyraźna w dziejach Jacka Soplicy opwiadanych przez księdza Robaka), sielanki (Zosia jako pasterka, arkadyjski obraz Soplicowa), baśni (np. w opisie matecznika), gawędy szlacheckiej (w scenach ucztowania, opowieściach i anegdotach szlacheckich).

  • cechy poematu heroikomicznego - osiąganie efektu komizmu poprzez połączenie podniosłego stylu z błahą akcją (np zajazd na Soplicowo opisany jest językiem wielkich bitew rodem z Iliady)

  • humor - w humorystyczny sposób, na przykład, ukazane są niezdarne próby Tadeusza wywikłania się z jego romansu z Telimeną, albo wątek sporu Asesora z Rejentem, czy też liczne perypetie Wojskiego, np. jego polowanie na muchy czy ciągle przerywana anegdota o Rejtanie.

  • nietypowi jak na epopeję bohaterowie - ludzi zwyczajni, czy wręcz pospolici, odmienni od nieskazitelnych herosów z klasycznych eposów

  • narrator, który, zachowując pozory neutralności, ujawnia swoje przywiązanie do świata przedstawionego, poprzez subtelny humor, nieliczne, ale znamienne ujawnianie swojej obecności, żonglowanie wielością nastrojów i głosów w utworze

  • ironia romantyczna - ujawniająca się na przykład poprzez ironiczne potraktowanie postaci Hrabiego pozwalające na zdystansowanie się do świata przedstawionego.