Zbrodnia i kara - konteksty filozoficzne i światopoglądowe

Poglądy filozoficzne i światopoglądowe, które zarysowują się w teorii Raskolnikowa

Racjonalizm i postępowość

Poglądy Rodiona są zbieżne z w przemyśleniami młodych ludzi, których kiedyś podsłuchał w szynku:

Sto, tysiąc pięknych spraw i poczynań można by zrealizować, wesprzeć i naprawić za pieniądze tej staruchy, utopione w klasztorze! Setki, a może i tysiące istnień skierowanych na właściwą drogę, dziesiątki rodzin uratowanych od nędzy, od rozkładu moralnego, od zguby, rozpusty i szpitali wenerycznych — i to wszystko za jej pieniądze. Należałoby zamordować ją i zabrać jej pieniądze po to, by potem poświęcić się całej ludzkości, dla dobra powszechnego; jak ci się zdaje, czy jedno drobne przestępstwo nie zostałoby odkupione tysiącami dobrych uczynków? Za jedno życie — tysiąc istnień uratowanych od rozkładu i zgnicia. Jedna śmierć w zamian za sto istnień — to przecież prosty rachunek!

Zarysowana wyżej logika, wedle standardów utylitarnych wydaje się nie do podważenia. Jest przykładem racjonalistycznej etyki opartej na przekonaniu, że rozum prowadzi do czynów słusznych i pożytecznych, zaś zło jest zaprzeczeniem rozumu.

Głosicielem takich poglądów był między innymi Wissarion Bielinski. Swoją wizję przyszłości wyraził on następująco:

Nie będzie bogaczy, nie będzie kiedyś carów ani poddanych, ale będą bracia, będą ludzie i, według słów apostoła Pawła, Chrystus odda swą władzę Ojcu, a Ojciec-Rozum znów zapanuje, ale już w nowym niebie i nad nową ziemią.

Kult rozumu oraz odrzucenie idei chrześcijańskiego Boga (a także wszelkiego autorytetu, który mógłby ograniczać ludzką wolność) postulował także w Rosji lat 40-tych Michał Bakunin - ojciec rosyjskiego anarchizmu.

O „niecnych” intencjach Stwórcy oraz o Szatanie­‍‑wyzwolicielu ludzkości Bakunin pisał:

Stworzywszy Adama i Ewę, nie wiadomo dla jakiej zachcianki, być może, by rozproszyć nudę, która musiała mu straszliwie dokuczać w tej jego odwiecznej egoistycznej samotności, czy też by dostarczyć sobie nowych niewolników – wspaniałomyślnie oddał w ich władanie całą ziemię, […] pozwalając w pełni używać jej darów z jednym tylko ograniczeniem: kategorycznie zabronił im spożywać owoce z drzewa poznania. Chciał więc, aby człowiek pozbawiony świadomości samego siebie, pozostał po wieczne czasy zwierzęciem […]. Lecz oto zjawia się Szatan […].On ukazuje pierwszym ludziom, jak wielką hańbą jest ich zwierzęca ignorancja i posłuszeństwo; wyzwala człowieka, na jego czole wyciska pieczęć wolności i człowieczeństwa, skłaniając go do nieposłuszeństwa i spożycia owocu poznania. (s. 54-55)

Raskolnikow w rozmowie z Porfirym na temat teorii dwóch kategorii ludzi, zdradził, iż inspirował się licznymi poglądami, które były “tysiąc razy drukowane i czytane”. Wśród nich mogły znaleźć się dwie książki, szalenie popularne w czasach młodości Dostojewskiego.

Pierwsza z nich to pozycja napisana przez Maxa Stirnera - Jedyny i jego własność (1845 r.)

Książka ta stanowi pochwałę postawy skrajnie egocentrycznej oraz manifest całkowitej anarchii. Ludzkie “Ja” staje się w niej miarą wszechrzeczy, bytem autonomicznym i samotnym, uwolnionym z ograniczeń moralności, religii czy prawa.

Druga z wpływowych książek, których lektura mogła ukształtować poglądy Raskolnikowa, to dzieło cesarza Napoleona III Bonaparte (1808 - 1856) Historia Juliusza Cezara.

Autor wyraża w niej przekonanie o wrodzonej nierówności ludzi i istnieniu osób wyjątkowych, które pojawiają się w historii od czasu do czasu i na podobieństwo latarń morskich rozpraszają mrok swej epoki, oświetlają przyszłość.

Teologia prawosławna

Fiodor Dostojewski w swojej twórczości występuje przeciwko prądom racjonalistycznym i “postępowym”. Dostrzega w nauce zagrożenie dla koncepcji człowieka ukształtowanej podczas stuleci dominacji religii chrześcijańskiej w Europie. Swoje poglądy wyraża wprost w notatkach z 1875 roku:

Nauka w naszym stuleciu obala wszystko, w co dotychczas wierzono. Każda twoja zaścianka, każdy twój grzech jest wynikiem twoich przyrodzonych potrzeb, które nie zostały zaspokojone, więc, tak to wygląda, trzeba je zaspokoić. Radykalne zaprzeczenie chrześcijaństwa i jego moralności. Chrystus nie znał nauki. (Niezidannyj Dostojewski, Moskwa 1971, cyt. za Ziemia Ulro, s.68)

Dostojewski dostrzega zatem nasilającą się od początku XIX stulecia antynomię pomiędzy nauką a wiarą religijną, będącą gwarantem świata wartości. Nie wierzy, że moralność może zostać utrzymana w świecie pozbawionym religii.

Pisarz opisuje podziemie ludzkiego wnętrza – tę część duszy (psychiki, świadomości, podświadomości, czy nieświadomości), w której rodzą się motywy działań, gdzie mają swój początek pragnienia, iluzje, namiętności, i gdzie ostatecznie dokonywane są wybory między dobrem i złem. Dociera do tych pokładów, które determinują psychiczne, moralne oraz duchowe życie bohaterów. Zagłębia się w ciemne otchłanie ludzkiego ja, eksperymentuje z naturą człowieka, bada jej granice, poddając działaniu dionizyjskiego „wichru ekstazy” oraz ognia. (…) Przedstawiane idee pisarz personifikuje, w jakimś sensie nadając swoim utworom ideologiczną formę religijno-moralnego dramatu, rozstrzygającego zagadnienia związane z tajemnicą człowieka i jego relacji z Bogiem. (Mirosława Michalska-Suchanek, 307)

Bohaterowie powieści Dostojewskiego zmagają się z racjami serca i rozumu. Wybór rozumu za przewodnika oznacza dla nich uwikłanie w zło. Opozycja rozum-serca, tak często przedstawiana w literaturze romantycznej, zakorzeniona jest także w teologii prawosławnej. Maksym Wyznawca - święty i teolog bizantyjski określał rozum jako wyraz ludzkiej niedoskonałości i źródło moralnego chaosu.

Wielki grecki mistyk uznawał dwie, zdecydowanie heterogeniczne, prawdy. Pierwszą buduje wiedza ludzka, tworzona przez pracę rozumu, druga zaś jest efektem Objawienia, mogącego zaistnieć jedynie jako skutek wiary, miłości i modlitwy. Dwóm prawdom odpowiadają dwa stopnie doskonałości: właściwy człowiekowi – stopień rozumu i przypisany Bogu – stopień bytu. Trwając przy prawdzie rozumu, jednostka automatycznie odcina się od Boga. Z serca bowiem, nie z rozumu wypływa życie duchowe człowieka. (Mirosława Michalska-Suchanek, 310)

Jednym z ważniejszych zagadnień teologii prawosławia jest pojęcie przebóstwienia (theosis). Oznacza ono dopuszczenie przez Boga człowieka do udziału w Jego boskiej naturze. Byt ziemski człowieka przeobraża się w niebiański jeszcze za życia jednostki, zamieniając ją w obraz Boga na ziemi, podnosząc ją do nadprzyrodzonego podobieństwa z Bogiem i zamieniając go w ikonę Boga na ziemi.

Teologia prawosławna głosi, iż każdy człowiek nosi w sobie zarzewie dobra, które jest częścią jego naturalnego wyposażenia. Na skutek grzechu pierworodnego człowiek utracił jednak pierwotną harmonię i integralność duchową. Rozum na skutek grzechu zyskał autonomię, która działa na niekorzyść człowieka. Aby ulec przebóstwieniu, trzeba zatem otworzyć się na łaskę Chrystusa Zmartwychwstałego. Człowiek musi odciąć się od zwodniczych racji rozumu i wtedy, bezwarunkowo (i niejako wbrew rozumowi) zawierzając Bogu, może osiągnąć boski poziom istnienia.

Paradoksalnie, stan upadku, w jakim znaleźć się może kierowany racjami rozumu człowiek, może prowadzić do odnalezienia Boga. Człowiek, który znajduje w sobie piekło, zachowuje wolność do zwrócenia się w kierunku Boga, i czasem, nie widząc przed sobą innej drogi, kierowany nadprzyrodzoną łaską, odnajduje wiarę.

Pokora, skrucha, cierpienie, pokuta oraz przebaczenie, jako akty zrodzone z miłości do Boga, to kolejne kroki w drodze ku ocaleniu człowieka. Jednostka, w wyniku wolnego wyboru, przyjmująca pełną odpowiedzialność za swoje czyny, w pokorze żałująca za grzechy, odczuwa skruchę, która otwiera drogę ku łasce Bożej. Człowiek, osiągając taki stan, jest w pełni gotów do przyjęcia cierpienia. Przy tym takiego, które nie rodzi bólu i rozpaczy, lecz stanowi z jednej strony zadośćuczynienie za popełnione zło, swojego rodzaju odkupienie grzechów, z drugiej zaś jest czymś w rodzaju katharsis. Do szeroko pojętego szczęścia można – zdaniem Dostojewskiego – zbliżyć się tylko poprzez cierpienie, jest ono drogą ku zbawieniu i ceną za nie.(Mirosława Michalska-Suchanek, 314)

Biblia

Najważniejszym dla prawosławia (i całego chrześcijaństwa) tekstem kultury jest oczywiście Biblia. Nie sposób zrozumieć Zbrodni i kary nie przywołując tego kontekstu. .

Rodion, zabijając lichwiarkę, chce udowodnić sobie, że jest jest prawdziwym człowiekiem, nie zaś anonimową, pozbawioną znaczenia jednostką, z których składa się ludzkość. Rodion rozumie, zgodnie z konsekwencjami filozofii racjonalnej i naukowym obrazem świata, że jako jednostka jest nieistotny, przemija bez echa, skazany na potworną samotność uświadomionego cierpienia i braku sensu swej indywidualnej egzystencji. Światem rządzą niezłomne prawa nauki, dla których pojedynczy człowiek, ze swą indywidualnością, pragnieniem sensu i uznania, jest kompletnie nieistotny, jest, jak powiada Rodion, “wszą”.

Raskolnikow, decydując się na zbrodnię, pragnie zatem zapewnić sobie “zbawienie”, rozumiane jako uzyskanie głębszego sensu własnej egzystencji, odciśnięcie piętna na historii świata, niczym Newton czy Napoleon. Jednak groza i obrzydliwość podwójnego morderstwa odsłaniają przed nim daremność takiego wysiłku. Ostateczną odpowiedzią na egzystencjalne pytanie Rodiona, jak zapewnić znaczenie i sens własnej egzystencji, jest idea chrześcijańska, najpełniej wyrażona w Ewangeliach.

Oddaną czytelniczką Biblii jest Sonia i to właśnie przeczytania fragmentu Ewangelii pragnie od niej Rodion. Nieprzypadkowo bohater prosi o przeczytanie historii o wskrzeszeniu Łazarza - opowieści o absolutnym cudzie, o powrocie ze śmierci do życia a zarazem opowieści kompletnie anty-racjonalnej, zaprzeczającej wiedzy naukowej.

Zasadniczym przesłaniem opowieści o śmierci Łazarza jest cud zmartwychwstania ukazujący prawdę, iż miłość jest silniejsza niż śmierć (Łazarz był osobistym przyjacielem Chrystusa.) To miłość może zbawić, sprawić, że człowiek przestaje być “wszą”, czyli nieznaczącym okruchem anonimowego wszechświata, tylko indywidualną osobą, którą miłość Boża i miłość naszych bliźnich do Boga, czyni nieśmiertelną.

Rodion Raskolnikow a ludzie XXI wieku

Rodion Raskolnikow, główny bohater powieści “Zbrodnia i kara” Fiodora Dostojewskiego, to kompleksowa postać z czasów XIX wieku, która ma pewne cechy i aspekty, które można odnaleźć również w ludziach XXI wieku. Oto kilka podobieństw:

Moralne dylematy: Podobnie jak człowiek XXI wieku, Raskolnikow staje przed moralnymi dylematami, z którymi musi się zmierzyć. Jego wewnętrzna walka między przekonaniami a własnymi celami czy pragnieniami jest problemem, który może dotyczyć ludzi w każdym okresie.

Samotność i alienacja: Raskolnikow doświadcza poczucia samotności i alienacji, podobnie jak wiele osób w dzisiejszym społeczeństwie. Zmagając się z wewnętrznymi konfliktami, czuje się oddzielony od innych ludzi.

Zbuntowanie przeciw systemowi: Raskolnikow próbuje zbuntować się przeciwko społeczeństwu i zasadom, które go ograniczają. To podobieństwo można dostrzec u ludzi XXI wieku, którzy również mogą się buntować przeciwko różnym aspektom społecznym, kulturowym lub politycznym.

Analiza psychologiczna: Powieść Dostojewskiego skupia się na psychologicznej analizie postaci, ich myśli i emocji. Podobnie, ludzie w dzisiejszym społeczeństwie często interesują się badaniem psychologii i analizą swoich wewnętrznych motywacji.

Znaczenie wyborów i konsekwencji: Raskolnikow podejmuje drastyczne decyzje, a cała powieść skupia się na konsekwencjach jego działań. W dzisiejszym społeczeństwie również ludzie są zmuszeni do podejmowania wyborów i ponoszenia konsekwencji swoich działań.

Egzystencjalne rozważania: Raskolnikow rozważa kwestie egzystencjalne, sensu życia i moralności, podobnie jak wiele osób w dzisiejszym świecie jest zainteresowanych głębokimi pytaniami dotyczącymi życia i celu istnienia.

Niezrozumienie i konflikty społeczne: Raskolnikow często nie jest zrozumiany przez otaczających go ludzi, podobnie jak niektórzy ludzie XXI wieku mogą odczuwać brak zrozumienia ze strony innych lub konflikty społeczne.

Wewnętrzna podróż i rozwój: Raskolnikow przechodzi wewnętrzną podróż od konfliktów i moralnych dylematów do refleksji i zrozumienia. Podobnie, wiele osób w dzisiejszym społeczeństwie dąży do osobistego rozwoju i poszukiwania głębszego znaczenia.

Choć świat i kontekst kulturowy Raskolnikowa różnią się od XXI wieku, to pewne aspekty ludzkiej natury, z którymi się on zmaga, są uniwersalne i nadal aktualne.

Wizja świata w Zbrodni i karze a świat XXI wieku

Kontrasty społeczne: Zarówno w powieści, jak i w dzisiejszym świecie, miasta są miejscem występowania wyraźnych kontrastów społecznych. W “Zbrodni i karze” widzimy różnice między bogatymi a biednymi, co jest również charakterystyczne dla miast XXI wieku.

Anonimowość i samotność: Główny bohater, Rodion Raskolnikow, odczuwa anonimowość i samotność w tłumie miasta. W dzisiejszym świecie wielu ludzi również może doświadczać uczucia izolacji i anonimowości, mimo że są otoczeni innymi ludźmi.

Stres miejskiego życia: W Zbrodni i karze opisane są stresy i wyzwania związane z życiem w mieście, w tym presja społeczna i ekonomiczna. Podobne stresy towarzyszą mieszkańcom współczesnych miast, gdzie konkurencja, tempo życia i wymagania są wysokie.

Moralne i etyczne konflikty: Raskolnikow staje przed trudnymi wyborami moralnymi, a jego wewnętrzne konflikty odzwierciedlają rozterki etyczne, które mogą występować u ludzi XXI wieku w obliczu złożonych decyzji.

Znaczenie technologii: Chociaż “Zbrodnia i kara” powstała w czasach przed erą technologiczną, to wizja miasta może przypominać dzisiejszy świat pod względem wpływu technologii na codzienne życie i komunikację.

Kwestie społeczne: Powieść Dostojewskiego porusza kwestie społeczne, takie jak nierówności, przestępczość i choroby psychiczne. W dzisiejszym świecie również walka z nierównościami społecznymi, przestępczością i problemami zdrowotnymi są aktualnymi tematami.

Zmagania z własnymi demonami: Raskolnikow jest postacią, która zmaga się z własnymi wewnętrznymi demonami i moralnymi wyborami. Podobnie, ludzie XXI wieku mogą mieć swoje wewnętrzne konflikty i wyzwania do przezwyciężenia.

Relacje międzyludzkie: W powieści istnieją złożone relacje międzyludzkie, w tym konflikty, przyjaźnie i związki rodzinne. Podobne relacje odgrywają ważną rolę w miastach współczesnych.