Iliada

Iliada - struktura i temat #

Iliada powstała prawdopodobnie między 750- 680 pne. Liczy sobie 24 pieśni. Jej treść to obejmujący około 50 dni epizod z wojny trojańskiej, mający miejsce w 10 roku jej trwania.

Treść Iliady #

Treść poematu zapowiada inwokacja, która tak oto brzmi w najnowszym przekładzie R. R. Chodkowskiego:

Gniew Achillesa Pelidy opiewaj, bogini, gniew zgubny
który tysiące nieszczęść sprowadził na synów achajskich
i do Hadesu wysłał wiele dusz mężnych herosów,
a ich ciała wydał na pastwę ptakom drapieżnym
oraz psom na pożarcie. Tak Zeusa spełniały się plany.
I to zaraz gdy tylko rozstali się w gniewie, skłóceni,
syn Atreusa, wódz wszystkich mężów, i boski Achilles.

Z inwokacji wynika, że Homer nie opowiada chronologicznie całego mitu trojańskiego. Nie zaczyna przecież od początku (ab ovo) - od uprowadzenia Heleny przez Parysa, lecz niejako od środka (in medias res).

Kilka kwestii wymaga tu wyjaśnienia.

Na pierwszy plan w świetle inwokacji wysuwa się gniew Achillesa. Czym jest on spowodowany? Na co skierowany?

Odpowiedź na pytanie, co doprowadziło do gniewu Achillesa, tak brzemiennego w konsekwencje, pada w pierwszej pieśni Iliady, zaraz po inwokacji.

Otóż bezpośrednim motorem zdarzeń w eposie jest znieważenie kapłana Apollina Chryzesa, która przybył do wojsk greckich z okupem, aby odzyskać swą córkę Chryzeidę, uprowadzoną przez Agamemnona, dowódcę Greków. Wszyscy Achaje skłonni są wydać dziewczynę ojcu, zwłaszcza, że Chryzos powołuje się na potęgę swego boga, Apolla “co razi z daleka”. Jednak nie zgadza się na to Atryda, który z Chryzeidy uczynił swoją nałożnicę. Zrozpaczony Chryzos przyzywa zatem samego Apolla:

Usłysz mnie Srebrnołuki (…) spełnij mi teraz tę prośbę
dzięki twym strzałom niech Danaowie za moje łzy płacą.

I tak na Achajów zostaje zesłana zaraza, która dziesiątkuje wojska i doprowadza je niemal do decyzji o zaniechaniu dalszych walk i odwrocie. Na wniosek Achillesa Grecy wspólnie, w końcu za zgodą Agamemnona, godzą się oddać Chryzeidę ojcu. Między królem Argos a Pelidą narasta jednak jawna wrogość. Agamemnon nie może znieść odebrania branki i zapowiada uprowadzenie Bryzeidy, dzielącej łoże Achillesa, ten zaś wymawia mu posłuszeństwo należne dowódcy hardymi słowami:

Zyskałbym miano tchórza lub męża nic niewartego,
gdybym we wszystkim ci ustępował, jak tylko dasz rozkaz.
Innym swą wolę narzucaj, mnie rozkazywać nie będziesz,
ja wszak nie myślę spełniać twoich poleceń.

Agamemnon realizuje swoją zapowiedź i uprowadza z namiotu Achillesa jego ukochaną Bryzeidę, która stanowiła swoiste trofeum i nagrodę przyznaną Pelidzie przez wojsko za dzielność. Ten zaś, w odwecie, odmawia dalszego udziału w walkach.

Ponadto Achilles skarży się swojej matce, bogini Tetydzie, następującymi słowami:

Matko, jeśliś mnie na tak niedługie życie zrodziła,
Zeus olimpijski, co miota gromami, mi winien zapewnić
choćby najmniejszy szacunek, a żadną on czcią mnie nie darzy!
Oto Atryda, o władzy ogromnej król, Agamemnon,
czci mnie pozbawił, gdyż zabrał dla siebie moją nagrodę.

Ta zaś interweniuje u Zeusa:

Przywróć cześć memu synowi, który życ będzie najkrócej
a tymczasem teraz wódz wszystkich wojsk Agamemnon
czci go pozbawił, zabrał mu bowiem jego nagrodę.
Proszę cię, ukarz go, Zeusie, mądry panie Olimpu.
Dotąd użyczaj Trojanom przewagi, dopóki Achaje
nie wynagrodzą krzywdy synowi i czci nie przywrócą.

Interwencja Tetydy okazuje się skuteczna - Zeus spełnia życzenie bogini. Tysiące nieszczęść sprowadza na synów achajskich. Tak Zeusa spełniały się plany. Cóż to za nieszczęścia? Jak spełniają się plany Zeusa, a tym samym jak realizuje się życzenie Achillesa, dotyczące przywrócenia mu czci? Najlepiej na te pytania odpowiada sam Zeus, przy okazji zdradzając przebieg i zakończenie wojny:

Fojbos niech Hektorowi ochotę przywróci do walki,
niechaj natchnie go siłą, aby zapomniał o bólu,
(…) by mógł on ponownie
wzbudzić popłoch Achajów i zmusić ich do odwrotu.
Niech, uciekając, wpadną na statki z wieloma wiosłami
Achillesa Pelidy. Ten wyśle druha swojego,
Patroklosa, którego Hektor życia pozbawi
włócznią pod Troją, gdy tamten wcześniej wielu zabije Trojan (…)
Boski Achilles za śmierć Patroklosa zabije Hektora.
Sprawię, że odtąd Trojanie będą się od okrętów
cofać już ostatecznie i ciągle, tak że Achaje
Ilion wyniosły zdobędą dzięki pomysłom Ateny.
Wcześniej ja swego gniewu nie wstrzymam i nie pozwolę
innym śmiertelnym bogom popierać Danaów,
póki pragnienie syna Peleusa nie znajdzie spełnienia,
jak obiecałem i potwierdziłem głowy skinieniem,
kiedy bogini Tetyda objęła moje kolana,
prosząc, bym uczcił jej syna, zdobywcę miast, Achillesa.

Temat Iliady. #

Wiemy już zatem, co stanowi treść Iliady, jak jednak można określić jej temat?

Zdaniem tłumacza i znawcy literatury antycznej profesora Roberta Chodkowskiego tematem Iliady jest walka o cześć, którą możemy też określić zbliżonymi pojęciami jako godność lub honor, wartość najważniejszą dla starożytnych Greków. Owa cześć posiada dwa wymiary:

• wewnętrzny, czyli honor - nie przynieść wstydu przodkom, nie pohańbić swego rodu. To właśnie ten rodzaj czci, przeżywanej jako wstyd przed pohańbieniem, nie pozwala Hektorowi schronić się przed Achillesem za murami miasta.

• zewnętrzny, czyli sławę - uznanie wartości i dzielności wojownika przez innych, dobre imię. Ten wymiar czci można określić także mianem sławy.

Jak pisze Kazimierz Korus: Wartość człowieka wolnego, jego godność, a także sławne czyny stają się dominantą kompozycyjną “Iliady”. Można powiedzieć, że działania bohaterów opierają się w dużej mierze na dążeniu do przysporzenia sobie czci w opinii społecznej ludzi szlachetnych, do zyskania sławy, szacunku lub na walce w obronie wcześniej zdobytej czci. (s. 62)

Oznaką tej czci jest także nagroda, a pozbawienie czci może się przejawiać poprzez jej odebranie. Tak postrzega Achilles utratę Bryzeidy, o czym mówi wprost swojej matce w cytowanym wcześniej fragmencie eposu.

Tak rozumiana cześć stanowi istotę etosu rycerskiego starożytnego wojownika, który za wszelką cenę nie chce dopuścić do jej utraty. Dodajmy, że rycerz może utracić cześĆ także po śmierci, kiedy na przykład nie dostąpi godnego pochówku

Stąd zatem interwencja Priama u Achillesa, a potem dwa ważne pogrzeby: Patroklosa i Hektora, które kończą Iliadę.

Chodkowski zauważa także, że na grecki dekalog składają się:

• cześć dla bogów
• szacunek dla rodziców
• szacunek dla starszych
• uznanie świętości hikezji czyli błagania o łaskę lub schronienie
• uszanowanie prawa gościnności
• uznanie dla godności/ czci drugiego człowieka, w tym pokonanego przeciwnika przez zgodę na uczczenie go pogrzebem.