Historia - czas i miejsce akcji
Jak pisze Jacek Trznadel:
Jakkolwiek akcja fabularna Dziadów cz. III toczy się w roku 1823 - ich akcja estetyczna, filozoficzna i historyczna toczy się w roku 1833, zgodnie z datą powstania dzieła.
Zanim jednak dotrze do nas prawda zawarta w powyższym cytacie, musimy skupić się na odniesieniach do rzeczywistości, które są obecne w utworze.
Akcja Dziadów cz. III toczy się w roku 1823 i 1824. Poszczególne sceny rozgrywają się 1 listopada 1823 roku i w Wigilię 1823, kolejne w karnawale, podczas Wielkanocy oraz 1 listopada 1824 roku.
Polska w tym okresie pozostaje pod zaborami. Z punktu widzenia treści Dziadów cz. III najważniejszy jest tu zabór rosyjski, na który składały się tzw. ziemie zabrane oraz Królestwo Polskie powstałe z dawnego Księstwa Warszawskiego.
Miejsca, w których toczy się akcja to więzienie w Wilnie powstałe z przeznaczonego na ten cel klasztoru Bazylianów, dworek pod Lwowem, arystokratyczny salon w Warszawie, wileńska rezydencja senatora Nowosilcowa oraz wiejski cmentarz. Dołączony do dramatu Ustęp przedstawia Rosję (drogę na zesłanie, Petersburg).
Wilno
Uniwersytet Wileński w początkach XIX wieku bardzo się rozwijał. W Wilnie wydawano ważne czasopisma literackie i naukowe. Działa też księgarnia Józefa Zawadzkiego, w której Mickiewicz wyda w 1822 roku swoje Ballady i romanse. Mimo zaborów, prasa cieszyła się względną wolnością słowa, choć ta wolność miała się wkrótce skończyć. Wszystko to złożyło się na atmosferę kulturalną Wilna, które stało się ważnym ośrodkiem życia intelektualnego. Miasto promieniowało na różne strony swoimi ideami i przyjmowało idee płynące z Zachodu i Wschodu. I właśnie tu na uniwersytecie od 1815 roku zaczyna się uaktywniać grupa studentów, wśród których jest m.in. Adam Mickiewicz.
Historia - ludzie
Filomaci i Filareci
Jednym z najciekawszych ruchów akademickich Wilna było założone w 1817 roku Towarzystwo Filomatów - młodzieżowa organizacja naukowa o ambicjach politycznych, ale zainteresowana przede wszystkim nauką, literaturą, zabawą, podróżami. Rozszerzeniem działalności grupy było bardziej egalitarne Zgromadzenie Filaretów.
Jak mówi dr. Tomasz Jędrzejewski
Do celów filomatów należały m.in. zdobywanie wiedzy, oddziaływanie na społeczeństwo. Nadrzędną zasadą było samodoskonalenie moralne, które filomaci na własnym przykładzie mieli przenosić w świat. To samodoskonalenie mogło przejawiać się w pracy naukowej, w twórczości literackiej, ale również w działalności obywatelskiej – pisaniu podręczników, pomocy słabszym uczniom. Filomaci mieli uczyć się i nauczać, oddziaływać na otoczenie. Pod pewnymi względami były to wzniosłe, ale i utopijne idee. Trzeba pamiętać, że jako grupa studentów filomaci mieli ograniczone możliwości działania.
Wydarzenia bezpośrednio opisane przez Mickiewicza to przede wszystkim proces filomatów i filaretów, w których on sam był oskarżony. Proces wytoczony młodym ludziom przez ambitnego carskiego urzędnika Senatora Nowosilcowa był oparty o zarzut szerzenia nierozsądnego nacjonalizmu polskiego. Studenci lub byli studenci dostali wyroki zesłania, od lżejszych po ciężkie. Mickiewicz został skazany na pięcioletni pobyt w głębi Rosji - miał objąć stanowisko nauczyciela w Odessie, jednak, ponieważ obawiano się, że może tam prowadzić jakąś wywrotową działalność, pracy nigdy nie podjął i mógł cieszyć się w Rosji względną swobodą.
Tomasz Zan (w Dziadach Tomasz ) został skazany na rok ciężkiego więzienia oraz wieloletnie zesłanie w głąb Rosji. Jan Sobolewski otrzymał wyrok kilkuletniego zesłania w głąb Rosji. Łagodniej potraktowano Ignacego Domeykę (w Dziadach Żegota - był to zresztą jego rzeczywisty pseudonim), który otrzymał tylko zakaz pracy oraz nadzór policji.
Zesłani do Rosji zostali także Feliks Kółakowski i Antoni Frejend.
Ksiądz Lwowicz, po zakończonym procesie, został pozbawiony prawa do nauczania (a był nauczycielem matematyki) i poświęcił się pracy duchownego.
Dotkliwsze prześladowania dotknęły osób, których portrety pojawiają się w opowieściach Jana Sobolewskiego oraz Adolfa: Janczewskiego, Wasilewskiego oraz Cichowskiego. Dwaj ostatni nie mają jednak konkretnych odpowiedników w zidentyfikowanych postaciach historycznych.
Polacy sprzymierzeni z zaborcą
Mickiewicz odmalowuje negatywne portrety Polaków współpracujących z zaborcą. Są oni ukazani jako pozbawieni uczuć patriotycznych cyniczni karierowicze. Najważniejsi z nich to:
Pelikan - dr. Wacław Pelikan
oraz Doktor - Dr August Bécu
Obaj ukazani są jako fałszywi pochlebcy rywalizujący ze sobą o względy Senatora, nienawidzący polskich patriotów i nawet czynnie wspierający Nowosilcowa w ich prześladowaniu. W dramacie uwzględniona została i ukazana w sposób symboliczny śmierć Doktora, który naprawdę zmarł w wyniku uderzenia piorunem.
Ciekawostką natury literacko-towarzyskiej jest fakt, że August Bécu był prywatnie ojczymem Juliusza Słowackiego. Autor Kordiana bardzo ubolewał nad wizerunkiem ojczyma w Dziadach, który uważał za wyjątkowo niesprawiedliwy.
Polacy w scenie VII Salon Warszawski
W scenie Salon Warszawski w krytyczny sposób ukazane zostało środowisko warszawskiej śmietanki towarzyskiej, która w najlepszym razie zasługuje na miano obojętnej wobec spraw narodowych. Bezmiar tej obojętności ujawnia się na przykład w wypowiedzi damy, żałującej, że Nowosilcow przeniósł się z Warszawy do Wilna.
DAMA II
Odtąd jak Nowosilcow wyjechał z Warszawy,
Nikt nie umie gustownie urządzić zabawy;
Nie widziałam pięknego balu ani razu.
On umiał ugrupować bal na kształt obrazu.
Negatywnie ukazanie są także literaci, niezainteresowani dramatem prześladowanych Polaków, uprawiający pogardzaną przez Mickiewicza twórczość nie zasługującą na miano prawdziwej poezji.
Wśród patriotów tworzących towarzystwo przy drzwiach znajduje się Adolf, jeden ze studentów prawdopodobnie uwolniony z więzienia w Wilnie, którego pierwowzorem mógł być Adolf Januszkiewicz.
Inne postacie mające swe odpowiedniki rzeczywiste to Zenon Niemojewski, A*** G**, N*** oraz Wysocki. - późniejszy przywódca sprzysiężenia podchorążych, jeden z inicjatorów powstania listopadowego.
Religia - mistyka
Mistyka to doświadczenie religijne, polegające na doznaniu realnego kontaktu z Bogiem. Wyrazy mistyka oraz mistycyzm pochodzą z języka greckiego, w którym funkcjonował przymiotnik mystikos oznaczający mniej więcej tyle, co tajemniczy lub wtajemniczony.
W chrześcijaństwie mistyka została zdefiniowana po raz pierwszy przez franciszkańskiego teologa świetego Bonawenturę z Bagnoregio jako poznanie Boga poprzez osobiste doświadczenie - cognitio Dei experimentalis, a więc nie tylko za pośrednictwem wiary lub refleksji teologicznej.
Mistykę można też rozumieć szerzej jako określoną postawę wobec świata wynikającą z doznania łączności z transcendencją, w tym z Bogiem, jako transcendencją osobową. Rzeczywistość materialną traktuje się wtedy jako system znaków, domagających się odczytania i interpretacji.
Takie pojmowanie mistyki było bardzo atrakcyjne dla romantyków.
Irracjonalizm mistyków związany jest z odkryciem nowych dróg poznania, bliskich zresztą epistemologicznym drogom romantyków. poprzez intuicję, czucie, cierpienia i różne traumatyczne przeżycia romantycy, tak jak i mistycy, widzieli i rozumieli więcej, docierali do nieskończoności, sięgali, gdzie rozum nie sięga. To nowe poznanie prowadzić musi oczywiście do nowej interpretacji świata. Dlatego „prawdziwą rzeczywistością” jest dla mistyka świat ducha - niezniszczalny, niematerialny, wieczny. (…) Przekonanie o spirytualnym charakterze rzeczywistości warunkuje bliską mistykom wiarę w świat jako wielką jednię, gdzie granica między tym, co spirytualne a tym, co materialne jest w znacznej mierze zatarta, jako że cała rzeczywistość ma charakter duchowy i przesiąknięta jest znakami Obecności. Mickiewicz, jak wiadomo, „gadał z duchami”, wielokrotnie artykułował przekonanie o komunii żywych i umarłych. (s 11)
Niektórzy mistycy chrześcijańscy uwieczniali swoje mistyczne doświadczenie w sztukach plastycznych oraz literaturze. Zainspirowany twórczością Jakuba Boehme, Anioła Ślązaka oraz Luisa-Claude Saint-Martina Mickiewicz w latach 1833-1842 napisał zbiór epigramatów zatytułowanych Zdania i uwagi, w których wyrażał mistyczną koncepcję rzeczywistości.
Jednym z najwybitniejszych twórców romantyzmu, na których mistycyzm chrześcijański miał największy wpływ, był angielski malarz, rytownik i poeta William Blake.
Mesjanizm
Oryginalnie mesjanizm to idea ukształtowana w judaizmie, związana z oczekiwaniem boskiego posłannika - Mesjasza, który miał oswobodzić z niewoli Izrael jako naród wybrany przez Boga.
Do idei tych nawiązywano w Europie I poł. XIX wieku, gdy powstawały tzw. mesjanizmy narodowe, przypisujące poszczególnym narodom posłannictwo zbawienia lub odnowienia ludzkości.
Mesjanizm pojawił się w kręgu panslawizmu oraz u przedstawicieli słowianofilstwa, a także wśród przedstawicieli polskiego romantyzmu, w tym, przede wszystkim, Mickiewicza, ale także Słowackiego (dramat Anhelli) oraz Krasińskiego (Przedświt, Psalmy przyszłości).
Polski mesjanizm, występujące zarówno w literaturze pięknej, jak i w piśmiennictwie innego typu, opierał się na idei narodu polskiego jako szczególnie doświadczonego przez okrutne wydarzenia polityczne i tym samym predysponowanego do realizacji misji zbawczej na wzór misji Chrystusa.
