Cechy noweli pozytywistycznej na przykładzie Kamizelki Bolesława Prusa

“Kamizelka” (1882)

Nowela Prusa reprezentuje programowy zwrot do codzienności jako sprzeciw wobec fascynacji niezwykłością i stylistycznej egzaltacji epigonów romantyzmu.

Twórczość autora Lalki odchodzi od sensacyjności, egzotyki, uczuciowej egzaltacji i czułostkowości, zamiast tego proponując temat prozaicznej egzystencji zwykłego człowieka.

Bohaterami nowel Prusa, w tym Kamizelki są ludzie zwykli, szarzy, przeciętni, pospolici pod względem wyglądu, lecz ujawniający wielkość i niezwykłość wewnętrzną.

Tym samym, jak zauważa Henryk Sienkiewicz, Prus dokonuje literackiej nobilitacji przysłowiowego szarego człowieka.

Bohaterowie Prusa to, zgodnie ze słowami badaczki Janiny Kulczyckiej- Saloni maleńkie krople wielkiej rzeki narodowej, pisarz zaś cechuje się opanowaniem skłonności do rozlewności epickiej.

Kamizelka jest swego rodzaju manifestem artystycznym Prusa, który opublikował ją, gdy został redaktorem naczelnym Nowin. Na ten program artystyczny składa się negacja sensacyjności, melodramatyczności oraz stylu romantycznego, który nie ukazuje rzeczywistości poznawalnej dzięki obserwacji.

Prus jako zwolennik realizmu artystycznego krytykuje:

• konwencjonalną i szablonową frazeologię poetycką, sprzeczną z logiką i prawdopodobieństwem
• ukazywanie fantastyki oraz zjawisk nadprzyrodzonych
• prezentowanie tematyki miłosnej poprzez egzaltację, marzycielstwo i cierpiętnictwo
• literaturę heroiczną, w której warstwę niższą, jako pozbawioną cnót rycerskich, ośmiesza się.

W Słówku o krytyce pozytywnej Bolesław Prus wyraża swoją koncepcję humoru, polegającego na sumiennym oglądaniu rzeczy co najmniej z dwu stron: dobrej i złej, małej i wielkiej, ciemnej i jasnej. Humorysta bada ludzi wszechstronnie, w każdym człowieku widzi coś porządnego i coś łajdackiego.

Nowela Kamizelka prezentuje perspektywę dystansu czasowej relacji wspominającego. Narrator to także bohater, choć nie zaangażowany bezpośrednio, to jednak przeżywający “historię z sąsiedztwa.” Wypowiedź narratora ma znamiona naturalności i żywiołowości nasuwającej skojarzenia z gawędą. Narrator zwraca się do czytelnika, wyraźnie pragnąc go zainteresować tym, o czym opowiada. Prus- scjentysta, apoteozujący naukę, proponuje terminy medyczne (“katar oskrzeli”, “stan nerwowy podobny do gorączki” itp.) oraz zachowuje naukową konwencję relacji.

Opowiadający zbieracz ciekawostek, wśród których centralne miejsce zajmuje tytułowa kamizelka, relacjonuje dzieje małżeństwa - poprzednich właścicieli owego artefaktu. Na wzór tragedii antycznych, małżonkowie od razu postawieni są wobec nieuniknionej katastrofy- nieuchronnej śmierci chorego na gruźlicę męża.

Sam fakt, iż bohaterami utworu są małżonkowie, a nie kochankowie, ustawia nowelę Prusa w kontrze do utworów romantycznych. Romantycy przeciwstawiali miłość tradycyjnej moralności związanej z małżeństwem. Priorytetową wartość stanowiło dla nich samo uczucie, otwierające ich na głębię doświadczenia egzystencjalnego, którego nie dało się pogodzić z konwencjonalnym związkiem małżeńskim.

Prus ukazał miłość ofiarną, heroiczną w obliczu nieuchronnej śmierci, ale wzniosłą przez swoją niezwykłą prostotę reakcji. Ten niezwykły aspekt miłości, przejawianej wzajemnie przez skromnych ludzi, “jednych z wielu”, polegał na ukazaniu ich wrażliwej tkliwości i zdolności pocieszania się, dodawania sobie wzajemnie otuchy, chronienia się poprzez “oszustwa” przed rozpaczą i kresem nadziei, choć było jasne, że żadnej nadziei na uzdrowienie i ocalenie życia nie ma. (Dąbrowska s. 202)

Taki obraz miłości jest bliski sformułowanym później przez Prusa Najogólniejszym ideałom życiowym (1897-98). Autor uznaje tam za najważniejszą użyteczność, a szczęście osobiste pojmuje jako odpoczynek i zapomnienie o troskach, nie zaś na użyciu.

[..]To z romantycznego rozpanoszenia się Uczuć i nieokiełznanego popędu do Szczęścia wynikają […] nadwrażliwość, idealne poglądy na świat, nieustanne wahanie się między wybuchami radości i rozpaczy, pociąg do bezgranicznej swobody.

Prus rekomenduje trzymać uczucia na wodzy, a kształcić altruizm.

W inny niż w romantyzmie sposób Prus wprowadza do utworu perspektywę metafizyczną. Nie ma tu aniołów przychodzących widomie, a pojawia się jedynie dyskretne pytanie: Czy znowu zejdą się kiedy oboje, ażeby powiedzieć sobie cały sekret o kamizelce? (Kamizelka, s. 16).

Także puenta utworu delikatnie akcentuje refleksję o charakterze uniwersalnym:

Nieba prawie już nie było nad ziemią. Padał tylko śnieg taki gęsty i zimny, że nawet w grobach marzły ludzkie popioły. Któż jednak powie, że za tymi chmurami nie ma słońca?…

Cierpiąca i ofiarna miłość małżonków jest miernikiem pełni człowieczeństwa. Łagodny spokój (nie rozpaczliwa rezygnacja) żony w momencie ataku podejrzliwości rozgorączkowanego męża świadczy o niezwykłej sile kochającej kobiety.

Forma utworu

Kamizelka to przykład tzw. noweli-szkicu, charakteryzującej się krótkością fabuły, jednością zdarzenia, ciążeniem ku zakończeniu i konkretnością.
Z utworem Prusa łączyć można kategorię liryzmu i tragizmu. Utwór nawiązuje do schematu tragedii losu

choć na pierwszy rzut oka wszystko temu zaprzecza, bo nowela traktuje o zwykłej, potocznej codzienności, a postaci nie wyróżniają się nadzwyczajnymi cechami. O tragedii i katastrofie decyduje wszakże okrutny i nieodwracalny los, przeznaczenie, fatum, przypadek, a wskazuje nato szybkość (zaledwie siedem miesięcy) i gwałtowność unicestwienia względnie stabilnej rodziny. Bohaterowie zostali skonfrontowani z siłą, której ludzie sprostać nie mogą. (Dąbrowska, s 203)

Andrzej Gurbiel zauważa, iż czynnikiem koniecznym do wywołania odczucia tragizmu, jest też „specyfika bohaterów tragicznych” jako ludzi wyjątkowej, wielkiej wartości- decydował o tym w tradycji literackiej status społeczny, zaś u Prusa los doświadcza zwyczajnych, anonimowych mieszkańców Warszawy. Są oni jednak zdolni wzajemną miłością przeciwstawić się niszczącej mocy fatum; są samotni jak bohater tragiczny; jasno „uświadamiają sobie swe przeznaczenie”, lecz świadomość ta nie poraża ich woli, nie wpędza w bierną rozpacz, a wyzwala utajoną głęboko siłę ducha, o którą trudno byłoby podejrzewać ich wcześniej”. Ten dysonans przeciętności i heroizmu postaci, inspiruje imaginację opowiadacza tak, że, na nowo „przeżyta tragedia sąsiadów ujawnia oczyszczającą moc.” (Dąbrowska, s 207)

Narrację Kamizelki cechuje zwięzłość, jasność i obiektywność przedstawienia. Postaci wypowiadają się w sposób naturalny, czyli zgodny z umysłowością, pozycją społeczną i sytuacją psychologiczną oraz emocjonalną osoby mówiącej, co składa się na realizm językowy.

Polemiczna wobec romantyzmu wizja miłości.

Romantyzm uważa za wartość samo doświadczenie miłości niezależnie od tego czy przynosi szczęście, czy przynosi nieszczęście, a sztuka przedstawia zwłaszcza miłość prowadzącą do zguby. (Piwińska, Miłość [w:] Słownik literatury polskiej XIX wieku, op. cit., s. 546)\

Miłość romantyków jest doświadczeniem wyjątkowej jednostki - bohatera romantycznego. Tymczasem bohaterowie noweli Prusa to warszawscy “on i ona”- anonimowi, zwyczajni, szarzy, młodzi ludzie, przeciętni i bezbarwni na pozórs, których życie składa się z długich dni pracy i krótkich chwil wypoczynku, z troski ciążącej na co dzień i przelotnych momentów pogody.

Można zauważyć, że pani kreowana jest mimowiednie na ideał pozytywistycznej dobrej żony świadomej tego, iż „smacznie przyrządzony obiad jest podstawą szczęścia domowego i dobrego humoru męża”88, jak wskazuje aforyzm modnych, a recenzowanych wielokrotnie przez Prusa obiadów autorstwa Lucyny Ćwierciakiewiczówny. Przyjemność kulinarna jest codzienna, dostępna i może łagodzić codzienne troski wpisane w życie. Porównanie jedzenia i życia (tj. kulinarna metafora życia) było, jak zauważa Ewa Ihnatowicz, zadomowione w mentalności pozytywistów, bowiem kulinaria to sfera życia naturalna, konkretna, codzienna, dostępna wszystkim, mogła zatem wyrażać to, co skomplikowane. Pozytywiści pisali przecież do czytelnika nieelitarnego. To, co dla pary małżeńskiej z “Kamizelki” cenne, świetne i doskonałe, wręcz niezwykłe, byłoby w tzw. wielkim świecie lekceważone. Oto Prusowska gloryfikacja codzienności, potoczności i uchwytnego, ziemskiego konkretu, spoza którego widać sedno człowieczej egzystencji. W noweli obserwujemy skrótowość i umowność realistycznych, obiektywnych, rejestracyjnych przedstawień codziennych zatrudnień małżeńskiej pary.

Realizm flaubertowski - realizm przenoszący akcent ze zjawisk społecznych na egzystencjalne, psychologiczne (także podświadomościowe) i metafizyczne.