Tematy w powieści Orwella
Zróżnicowanie społeczne
Społeczeństwo Oceanii podzielone jest na trzy warstwy:
Wewnętrzna partia cieszy się przywilejami i prześladuje oraz podporządkowuje sobie resztę społeczeństwa.
Zewnętrzna partia to odpowiednik klasy średniej, do której należy Winston. Najbardziej podległa ideologizacji, to do tej warstwy należy cała inteligencja i pracownicy różnych partyjnych departamentów.
Proletariat – robotnicy, zwani także prolami. Zajmujący najniższą pozycję społeczną, ale, paradoksalnie, cieszący się względną swobodą, bo w hierarchii społecznej są bardzo nisko, niemal na równi ze zwierzętami. Partia oczywiście utrzymywała, że wyzwoliła proli. Przed rewolucją byli ciemiężeni przez kapitalistów, głodzono ich, kobiety zmuszano do pracy w kopalniach węgla (co prawda nadal w nich pracowały)(…) Równocześnie jednak, zgodnie z zasadami dwójmyślenia, Partia nauczała, że prole są gatunkiem z natury podlejszym, i należy- niczym zwierzęta- przymuszać ich do posłuszeństwa za pomocą nieskomplikowanych metod.
Inne utwory z kanonu lektur szkolnych dotykające zagadnienia zróżnicowania społecznego i hierarchii społecznej to między innymi: Lalka Prusa, Ludzie bezdomni lub Przedwiośnie Żeromskiego, Wesele Wyspiańskiego.
Wolność – zniewolenie
Orwell napisał Rok 1984 jako odpowiedź na pojawienie się w Europie reżimów totalitarnych, takich jak komunizm sowiecki oraz faszyzm w Niemczech. Jego powieść, mimo fikcyjnego charakteru, ukazuje autentyczne sposoby zniewalania ludzi oraz ich masowej inwigilacji, stosowane w totalitarnych społeczeństwach. Rok 1984 stanowi tym samym formę potępienia totalitaryzmu oraz przestrogę przed jego dalszym rozpowszechnieniem. Przedstawia w pesymistycznym świetle szansę jednostki na przeciwstawienie się potężnym siłom indoktrynacyjnym i politycznym.
Temat losów jednostki wobec zniewolenia politycznego pojawia się takich utworach jak: Dziady cz. III Mickiewicza, Kordian Słowackiego, Inny świat Grudzińskiego, Tango Sławomira Mrożka
Strach i nienawiść jako środki kontroli społecznej – propaganda
Reżim Wielkiego Brata umacnia swoją pozycję poprzez budowanie koncepcji wroga społecznego. Masowe Tygodnie Nienawiści oraz kultywowane w dni powszechne Minuty Nienawiści mają utrzymać w społeczeństwie stan wrogości wobec konkretnej jednostki: Emanuela Goldsteina oraz konkretnego kraju będącego aktualnie wrogiem politycznym, z którym Oceania prowadzi wojnę.
Kontrolowanie umysłu za pomocą języka
Reżim Wielkiego Brata za cel stawia sobie odebranie ludziom języka, jako źródła ich tożsamości. Kolejnym wydaniom słownika nowomowy towarzyszy likwidacja kolejnych słów i związanych z nimi znaczeń. Prowadzi to do zubożenia arsenału przeżyć i subiektywnych doświadczeń człowieka. Człowiek o ograniczonych zasobach językowych ma stać się łatwą do manipulowania masą, niezdolną do krytycznego, samodzielnego myślenia. Język jest kluczem do ludzkiego umysłu, jest bowiem formą myśli. Zapanować nad językiem znaczy więc zapanować nad człowiekiem. Dlatego też ludziom zabrania się nawet w myślach występować przeciwko partii – myślozbrodnia jest największym przestępstwem.
Utwory poruszające temat języka jako przestrzeni, w której rozgrywa się walka o ludzką wolność i tożsamość to między innymi:
Syzyfowe prace Żeromski, Dziady cz. III A. Mickiewicza, Tango Sławomira Mrożka , Solaris Stanisława Lema. Jest to także temat często podejmowany w utworach lirycznych.
Zjawisko nowomowy w dyskursie propagandowym polskiego socjalizmu badał prof. Michał Głowiński. Wyróżnił on następujące cechy tego zjawiska:
- Język ma formułować zdecydowaną ocenę, której podporządkowane jest znaczenie.
- Nowomowa realizuje często funkcję magiczną, nie tyle opisuje rzeczywistość, co ją tworzy. Taką postać mają slogany, np. młodzież zawsze z partią. Według Głowińskiego:
Magiczność to mówienie o stanach pożądanych w taki sposób sposób, jakby one były stanami rzeczywistymi. Magia ta ma także stronę negatywną: nieużywanie słowa skazuje na nieistnienie rzecz oznaczaną. (s.36)
- Nowomowa, dużo bardziej niż naturalny język, kształtowana jest przez decyzje arbitralne.
Słowa, formuły, uświęcone wyrażenia z dnia na dzień mogą (…) „być zdjęte z porządku propagandy partyjnej. ”A potem – dodajmy – również na mocy jednorazowej decyzji mogą do niej powrócić. Arbitralność wyraża się także w dowolnym kształtowaniu znaczeń. Oglądana pod tym kątem, nowomowa jest mową niewątpliwie manipulowaną. Na tę stronę zagadnienia kierują uwagę udostępnione niedawno czytającej publiczności dokumenty cenzury. Mówi się w nich nie tylko o tym, o czym pisać nie wolno, mówi się także, w jaki sposób, a więc za pomocą jakich słów, pisać o danej rzeczy należy. Dokumenty te tworzą swojego rodzaju metajęzyk, pozwalający w nowomowie wiele wyjaśnić.
-
Nowomowa opiera się na sloganach, a więc wypowiedziach apodyktycznych, jednowymiarowych, nie podlegających dyskusji, bo wszelka wielowymiarowość, pośredniość, dyskusyjność niszczy w sloganie to, co stanowi o jego naturze.
-
Nowomowa zawiera zestaw utrwalonych i zinstytucjonalizowanych tropów oraz wszelkich środków językowych, metafor, peryfraz, eufemizmów, hiperboli itp. Taki np. charakter miała użyta przez Gomułkę w przemówieniu z 19 marca 1968 metafora: Wrogowie wszelkiej maści, która na dłuższy czas zdominowała sposób mówienia o przeciwnikach politycznych.
inne rozpowszechnione w nowomowie komunistycznej frazy to np: masy pracujące przodownik pracy zapluty karzeł reakcji dzierżyć ster partii
Przeszłość i wspomnienia
Partia manipuluje przeszłością, nieustannie zmieniając zapisy i dostosowując je do bieżącej wykładni. Winston pracuje w Ministerstwie Prawdy a jego zadaniem jest niszczenie historycznych zapisów oraz zmienianie ich tak, aby pasowały do współczesnych celów politycznych partii. Zmienia dawne prognozy pogody i zapowiedzi finansowe, tak, aby odpowiadały współczesnej sytuacji i aby Wielki Brat miał zawsze rację. Zadaniem Winstona jest także usuwanie wzmianek o „ewaporowanych” dysydentach, tak, aby zaginął po ich istnieniu wszelki ślad. Zmienia też historię, tak aby wynikało z niej, że Oceania jest zawsze w stanie wojny ze Wschódazją albo Euroazją.
Obywatele są także formowani w taki sposób, aby nie pielęgnować indywidualnych wspomnień. Winston próbuje się temu przeciwstawić prowadząc dziennik oraz wracając pamięcią do wydarzeń ze swojego dzieciństwa. To właśnie jego indywidualna pamiętana przeszłość przez dłuższy czas stanowi wystarczające zasoby, aby opierać się indoktrynacji.
Winston śni o swojej matce, która zniknęła wraz z młodszą siostrą w latach pięćdziesiątych, podczas pierwszej wielkiej czystki. Wczesne dzieciństwo kojarzy się bohaterowi z prywatnością i miłością. W swoim śnie ma wizję pastwisk, kołyszących się drzew i czystych stawów wypełnionych rybami - krajobraz, który nazywa Złotą Krainą i który wspomina z nostalgią.
To właśnie jego indywidualna zapamiętana przeszłość przez dłuższy czas dostarcza mu wystarczających zasobów, aby opierać się indoktrynacji.
Przeszłość i wspomnienia jako temat utworów literackich da się zaobserwować w takich choćby dziełach jak Pan Tadeusz A. Mickiewicza, Lalka B. Prusa, Panny z Wilka Iwaszkiewicza, Solaris Stanisława Lema.
Związek z rzeczywistością XXI wieku
Mimo że powieść ta powstała w połowie minionego stulecia, istnieje kilka podobieństw między światem XXI wieku a opisanym w niej społeczeństwem totalitarnym:
Nadzór i inwigilacja.
W Roku 1984 obywatele są stale monitorowani i śledzeni przez rządzący reżim. W XXI wieku rozwój technologii umożliwia łatwiejsze śledzenie i monitorowanie ludzi poprzez kamery, smartfony, internet i inne urządzenia.
Manipulacja informacją
W powieści rząd kontroluje informacje i historię, wprowadzając propagandę i zmieniając przeszłość. W dzisiejszym świecie media społecznościowe i dezinformacja mogą prowadzić do manipulowania opinią publicznej i kontroli informacji.
Znaczenie języka i słów
W Roku 1984 rząd kontroluje język, wprowadzając nowe słowa i usuwając inne, aby kontrolować myślenie. W dzisiejszym świecie język i semantyka mogą być manipulowane w celu kształtowania opinii i wpływania na społeczeństwo.
Brak prywatności
Zarówno w powieści, jak i we współczesnej rzeczywistości ludzie są narażeni na utratę prywatności poprzez nadzór rządowy i technologiczny. W XXI wieku nasze dane osobowe i zachowania mogą być śledzone i analizowane przez korporacje oraz rządy.
Cenzura i kontrola nad mediami.
W Roku 1984 rząd kontroluje media i cenzuruje treści. W dzisiejszym świecie, kontrole nad mediami i cenzura treści internetowych mogą wpływać na dostęp do informacji.
Bezpieczeństwo vs. wolność
We współczesnej rzeczywistości rządzący sięgają po argumenty, że nadzór i ograniczenia są konieczne dla zapewnienia bezpieczeństwa społeczeństwu. To prowadzi do konfliktu między bezpieczeństwem a indywidualną wolnością.
Alienacja jednostki
W Roku 1984 postacie żyją w bezosobowym i alienującym społeczeństwie. W dzisiejszym świecie rozwijająca się technologia oraz nowe reguły życia społecznego mogą prowadzić do poczucia osamotnienia i zniszczenia autentycznych relacji międzyludzkich.
Totalitarne tendencje
Powieść ostrzega przed totalitarnymi tendencjami władzy. W dzisiejszym świecie również istnieją obawy dotyczące narastającej koncentracji władzy w rękach jednostek i ograniczenia demokratycznych wolności.
Podobieństwa te wskazują na pewne uniwersalne wyzwania i zagrożenia, które mogą pojawiać się w różnych okresach historycznych, w tym w XXI wieku.
