Pan Tadeusz - ważne konteksty kulturowe

Pan Tadeusz - co trzeba wiedzieć, aby zacząć rozumieć?

Problem z rozumieniem Pana Tadeusza bierze się w pewnej mierze z niedostatków znajomości historycznych i kulturowych kontekstów dzieła. Trzeba pamiętać, że dla bohaterów i narratora, a tym samym autora i jego współczesnych, konkretne wydarzenia, które odbyły się w niedalekiej dla nich przeszłości, postacie z bieżącej lub niedawnej polityki były oczywistościami, których nikomu nie trzeba było tłumaczyć. Dla współczesnego młodego człowieka jednakże wszystkie przedstawione w utworze realia i nawiązania już oczywiste nie są. Niniejszy wpis przynosi niezbędne objaśnienia w tym zakresie.

Postacie i wydarzenia historyczne w Panu Tadeuszu.

Akcja utworu rozgrywa się w ciągu zaledwie kilku dni latem 1811 oraz jednego dnia wiosną 1812, jednak fabuła obejmuje o wiele rozleglejszy czas. Sięga młodości Jacka Soplicy, czyli mniej więcej ostatnich 25 lat XVIII wieku. Najważniejsze wydarzenia historyczne tego okresu, do których pojawiają się w utworze systematyczne nawiązania to:

Konfederacja barska (1768-1772)

Zbrojny związek szlachty, do którego należał najstarszy z Dobrzyńskich - Maćko nad Maćkami. Konfederacja ta wymierzona była przeciwko Rosji i polskiemu królowi, wtedy z nią sprzymierzonemu, w imię obrony wiary katolickiej i niepodległości Rzeczypospolitej.

Sejm czteroletni 1988 - 1792

Najważniejszy chyba sejm w historii Polski, którego najbardziej znamiennym osiągnięciem była:

Konstytucja 3 maja 1791

Ustawa uchwalona 3 maja 1791 roku regulująca ustrój Rzeczypospolitej Obojga Narodów, pierwsza w Europie a druga na świecie nowoczesna spisana konstytucja.

Powstanie Kościuszkowskie 1794

Polskie powstanie, które nazwę zawdzięcza swemu przywódcy, skierowane przeciwko Rosji i Prusom, zakończone klęską, po której nastąpił III rozbiór Polski. Mimo porażki Kościuszko wskazał drogę walki o wolność poprzez zbiorowy wysiłek całego narodu i to stało się jego testamentem politycznym. Tę kościuszkowską myśl ideowo-polityczną podejmą Polacy podrywając się co pokolenie do walki o odbudowę państwa - pisał prof. Andrzej Zahorski w książce Trzy powstania narodowe.

Tadeusz Kościuszko (1746- 1817)

Najwyższy Naczelnik Siły Zbrojnej Narodowej w czasie insurekcji kościuszkowskiej, generał lejtnant wojska Rzeczypospolitej Obojga Narodów, brevet generał brygady Armii Kontynentalnej w czasie wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych.

Kościuszko to postać w Panu Tadeuszu “kultowa”, Pierwsze odniesienie do jego osoby znaleźć można już w I Księdze - jego portret zdobi ścianę soplicowskiego dworku.

Tu Kościuszko w czamarce krakowskiej, z oczyma
Podniesionemi w niebo, miecz oburącz trzyma;
Takim był, gdy przysięgał na stopniach ołtarzów,
Że tym mieczem wypędzi z Polski trzech mocarzów,
Albo sam na nim padnie.

Powyższy portret jest jedną z wielu podobizn Tadeusza Kościuszki. W Soplicowie znajdował się, sądząc z opisu Mickiewicza, ten oto obraz. To właśnie na cześć Kościuszki imię otrzymał tytułowy bohater epopei, jako że urodził się w czasie wojny w roku 1792. Innym sławnym imiennikiem Tadeusza był:

Tadeusz Rejtan (1742-1780)

Powyższa scena pochodzi ze znanego obrazu Jana Matejki Rejtan - upadek Polski i ukazuje Rejtana w geście protestu przeciwko zatwierdzeniu przez sejm w 1773 roku rozbioru Polski. Obraz wiszący na ścianie dworku w Soplicowie ukazywał Rejtana na moment przed samobójstwem, które popełnił nie mogąc pogodzić się z rozbiorem kraju.

w Księdze II Tak mówi Gerwazy o Stolniku Horeszce:

Było to za Kościuszki czasów; Pan popierał
Prawo trzeciego maja i już szlachtę zbierał,
Aby konfederatom ciągnąć ku pomocy,

Fragment ten przedstawia Horeszkę jako patriotę wspierającego Konstytucję 3 maja oraz insurekcję Koścuszkowską

Konfederacja Targowicka 1792

Zdaniem wielu jedna z bardziej haniebnych kart polskiej historii. W istocie był to spisek magnacki zawiązany w maju 1792 w Targowicy, w porozumieniu z cesarzową Rosji Katarzyną II, pod hasłami obrony zagrożonej wolności przeciwko reformom Sejmu Czteroletniego i Konstytucji 3 maja, uznany za symbol zdrady narodowej.

Wiesz także, że część gruntów od zamku dziedzica
Zabrała i Soplicom dała Targowica.
Jacek za grzech żałując, musiał był ślubować

Pod absolucją dobra te restytuować.

Właśnie Jacka Soplicę niesłusznie uznawano za uczestnika tej konfederacji. Czując się niesłusznie obdarowany przez władze zaborcze, obiecał zachować majątek Horeszków i przekazać go w posagu Zosi Horeszkównie, którą uznawał za właściwą dziedziczkę posiadłości swego dziadka. Dramatyczny obraz Targowicy jako fałszywej nuty w polskiej historii przekazuje Jankiel w swoim koncercie:

A wtem puścił fałszywy akord jak syk węża,
Jak zgrzyt żelaza po szkle - przejął wszystkich dreszczem
I wesołość pomięszał przeczuciem złowieszczem.
(…)
(…) On umyślnie trąca
Wciąż tę zdradziecką stronę, melodyję zmąca,
Coraz głośniej targając akord rozdąsany,
Przeciwko zgodzie tonów skonfederowany;
Aż Klucznik pojął mistrza, zakrył ręką lica
I krzyknął: “Znam! znam głos ten!
to jest T a r g o w i c a!”
I wnet pękła ze świstem strona złowróżąca.

Napoleon Bonaparte (1769 - 1821)

Ten francuski przywódca miał w Polsce wielu zwolenników, wiążących z jego podbojami nadzieję na odzyskanie niepodległości. W Panu Tadeuszu jest on przedstawiany jako pogromca naszych zaborców i potencjalny zbawca ojczyzny. To własnie z triumfalnym pochodem Napoleona przez ziemie polskie, które przemierzał na czele ogromnej armii w kierunku Rosji, wiązał ksiądz Robak swoje powstańcze plany:

Z Napoleonem pobić Moskalów nie sztuka.
Jużci on Szwabom skórę trzy razy wymłócił,
Brzydkie Prusactwo zdeptał. Anglików wyrzucił
Het za morze, Moskalom zapewne wygodzi;

Chociaż marzenia o powstaniu na Litwie zostały zaprzepaszczone przez nieszczęsny zajazd, to jednak Robak umiera w pokoju krótko po przekazanych mu wieściach o tym, że Cesarz ogłasza wojnę z Rosją. Nadzieja na pokonanie Rosji i odzyskanie niepodległej ojczyzny buduje radosną atmosferę XI i XII Księgi Pana Tadeusza.

Książe Józef Poniatowski 1763- 1813

Polski generał, naczelny wódz Wojsk Polskich Księstwa Warszawskiego

Ksiądz Robak pozostaje z księciem Poniatowskim w politycznej zażyłości, a nawet jest bezpośrednim wykonawcą jego patriotycznych planów.

Lecz książę Józef słyszał od pana Biniona
Francuza, co należy do cesarskiej rady,
Że się na niczem skończą wszystkie te układy,
Że będzie wojna. Książę wysłał mnie na zwiady,
Z rozkazem, żeby byli Litwini gotowi
Dowieść przychodzącemu Napoleonowi,
Że chcą złączyć się znowu z siostrą swą, Koroną
I żądają, ażeby Polskę przywrócono.

Generał Henryk Dąbrowski 1755-1818

Polski generał, mąż stanu, uczestnik insurekcji kościuszkowskiej (1794), twórca Legionów Polskich we Włoszech. W Panu Tadeuszu ukazywany jako człowiek - legenda, w dwóch ostatnich księgach jako dostojny gość przyjmowany honorowo w Soplicowie.

W mieście pobliskim stanął główny sztab książęcy,
A w Soplicowie oboz czterdziestu tysięcy
I ze sztabami swemi jenerał Dąbrowski,
Kniaziewicz, Małachowski, Giedrojć i Grabowski.

Realia kultury szlacheckiej w Panu Tadeuszu

Oprócz wydarzeń i postaci historycznych ważnym kontekstem dla utworu są realia kulturowe i społeczne, w których żyli bohaterowie Soplicowa.

Tytuły szlacheckie i urzędy

W Panu Tadeuszu bohaterowie noszą urzędnicze tytuły niczym imiona i są one źródłem ich identyfikacji, chociaż najcześciej nie pełnią już oni ( między innymi w związku z faktem utraty przez Polskę niepodległości) związanych z tymi tytułami funkcji.

Rejent - W dawnej Polsce urzędnik dokonujący wpisów i wypisów z ksiąg sądowych

Wojski- w dawnej Polsce urzędnik opiekujący się rodzinami i mieniem szlachty.

Woźny sądowy - niższy urzędnik sądowy, do którego obowiązków należało doręczanie pozwów oraz ogłaszanie wyroków sądu.

Stolnik - jeszcze w średniowieczu był to urzędnik zarządzający kuchnią na dworze królewskim. Od XVI wieku termin ten oznaczał honorowy urząd ziemski.

Sędzia ziemski - przewodniczący sądu ziemskiego, rozpatrującego przestępstwa ścigane przez sąd grodzki.

Asesor - urzędnik towarzyszący sędziemu lub marszałkowi sejmiku

Podkomorzy ważny urząd w przedrozbiorowej Polsce, przedstawiciel szlacheckich wdów i sierot w sądzie ziemskim, roztrzygającym spory majątkowe.

Podczaszy - w dawnej Polsce urząd dworski, odpowiedzialny za trunki i napoje władcy. Syn Podczaszego to Podczaszyc. Synami Podczaszego są w Panu Tadeuszu Jacek i Sędzia Soplica.

Sejmiki

W dawnej Polsce zjazd całej szlachty z określonego regionu, uchwalający lokalne podatki, wybierający przedstawicieli z danej ziemi na sejm walny. Sejmiki były więc odpowiednikiem samorządu i w Panu Tadeuszu wspominane są z wielką estymą. To właśnie sejmikom dedykowany jest wzór na serwisie porcelanowym, który tak zachwycił gości Soplicowa w Księdzie XII.

szlachta i włościanie

Szlachta - grupa społeczna wywodząca się z potomków stanu rycerskiego, posiadająca majątek ziemski, na którym pracowali poddani - chłopi.

Jej podgrupą była szlachta zaściankowa, czyli uboga, inaczej drobna, utrzymująca się z pracy własnych rąk (czyli nie posiadająca dóbr ziemskich, na których pracowaliby poddani, czyli włościanie) Po rozbiorach szlachta zaściankowa nie była uznawana przez władze zaborcze za szlachtę, co prowokowało tę grupę społeczną do manifestacyjnego podkreślania własnej odrębności od okolicznych wsi chłopskich.

Szlachta zaściankowa najczęściej zamieszkiwała zaścianki czyli wsie, w których mieszkali przedstawiciele jednego rodu. Głównym zasciankiem opisanym w Panu Tadeuszu jest oczywiście Dobrzyn zamieszkiwany przez liczną i wielopokoleniową rodzinę Dobrzyńskich.

Włościanin - dawne określenie mieszkańca wsi, synonim chłopa. Była to najliczniejsza grupa społeczna w Polsce aż do XX wieku, a jednak w całości podległa szlachcie.

Uznanie dla pracy chłopskiej wyraża Tadeusz, gdy zwierza się Zosi z planów uwłaszczenia:

Bezpieczniej zrobię, kiedy władzy się wyrzekę
i oddam los włościanów pod prawa opiekę.
Sami wolni, uczyńmy i włościan wolnemi,
Oddajmy im w dziedzictwo posiadanie ziemi,
Na której się zrodzili, którą krwawą pracą
Zdobyli, z której wszystkich żywią i bogacą. (XII 500-505)

Akt uwłaszczenia przedstawiony na kartach Pana Tadeusza nie jest tylko projekcją poglądów emigracyjnych ani wyidealizowaniem ojczyzny przez poetę-tułacza. Postępowa szlachta zamieniała w owym czasie pańszczyznę na czynsz

Dwór szlachecki

Dom, w którym mieszka rodzina szlachecka, a zarazem zespół ludzi, który w dworze żyją i pracują. Ludzie służący w dworku to czeladź, czeladka, słudzy. Niektórzy z nich mają swoje konktretne funkcje: np. pokojowa to służąca do osobistej posługi damie, kawiarka - zajmująca się przygotowywaniem kawy, ekonom nadzorował roboty w polu, stajenny zajmował się końmi itd.

Karczma

Karczmy dworskie były od XVII wieku wydzierżawiane Żydom. Dzierżawca to inaczej arendarz. Takim arendarzem w Panu Tadeuszu jest Jankiel, który zatrudnia szynkarkę, zaś szynk to inaczej karczma.

Po porannej mszy z kaplicy, że była niedziela,
Zabawić się i wypić przyszli do Jankiela.
Przy każdym już szumiała siwą wódką czarka,
Ponad wszystkimi z butlą biegała szynkarka.
W środku arendarz Jankiel (…) (IV 219 - 224)

Bibliografia:

• Zarębina Maria, Obraz wsi litewskiej w Panu Tadeuszu w świetle nazw zawodów. w: Studia nad polszczyzną kresową. pod redakcją Janusza Riegera, Wrocław 1994.