Rodzaje i gatunki literackie

Rodzaje literackie - najważniejsze informacje

Rodzaje i gatunki literackie to nic innego jak sposób klasyfikacji dzieł, który uwzględnia ich formę i budowę, czasem też tematykę i nastrój. Klasyfikacja ta wywodzi się z tradycji starożytnej Grecji i jest przyjmowana jako uniwersalny sposób opisu literatury. Dostarcza narzędzi interpretacyjnych, czyli pomaga rozumieć tekst literacki, dotrzeć do jego głębszych pokładów, odnaleźć powinowactwa z innymi utworami. W praktyce czytelniczej nie jest konieczne wiedzieć, jaki rodzaj lub gatunek reprezentuje dany utwór, wiedza lub niewiedza w tym zakresie nie wpłynie zapewne na przyjemność obcowania z literaturą. Jednak podejmując wysiłek interpretacyjny, na przykład omawiając lekturę na lekcjach czy też pisząc wypracowanie z języka polskiego, warto znać podział na rodzaje i gatunki oraz używać tej wiedzy w sposób funkcjonalny.

Zasadniczy podział literatury to podział na trzy rodzaje: epikę, lirykę i dramat. Te z kolei dzielą się na gatunki.

1. Epika

Wywodzi się z pradawnych mitów, baśni, legend. Zapewne znana była rodzajowi ludzkiemu całe wieki zanim pojawiło się pismo. Istotą epiki jest opowieść - narracja, a osobą mówiącą jest narrator, czyli ten, kto opowiada jakąś historię. Pamiętajcie, że narrator nie musi być tożsamy z autorem. Opowieść narratora osadzona jest w świecie przedstawionym, czyli w wykreowanej przez autora rzeczywistości, na którą składają się czas i miejsce akcji, bohaterowie, zdarzenia, tematyka, wątki itp. Narrator może być uczestnikiem zdarzeń, a więc również bohaterem utworu, używa wtedy pierwszej osoby liczby pojedynczej (lub rzadziej mnogiej), co przekłada się na narrację pierwszosobową. Kiedy narrator przedstawia fabułę “z zewnątrz”, sam nie będąc bohaterem i nie ujawniając się w tekście bezpośrednio, mamy do czynienia z narracją trzecioosobową.

Gatunki epickie to:

epopeja (epos)

Długi, wierszowany utwór przedstawiający dzieje grupy bohaterów na tle wydarzeń przełomowych dla danej społeczności. Jeden z najstarszych gatunków literackich. Przykłady eposów to Iliada i Odyseja Homera, Eneida Wergiliusza, Pan Tadeusz Mickiewicza.

powieść

Najpopularniejszy gatunek pisany prozą, wielowątkowy, z rozbudowanym ciągiem zdarzeń, długi lub bardzo długi. Zwykle, gdy ktoś mówi, że lubi czytać książki, ma na myśli właśnie powieści. Wyróżnia się w tym gatunku wiele odmian, w zależności od tematyki. Istnieją zatem powieści historyczne, sensacyjne, psychologiczne, fantasy, kryminalne, fantastyczno-naukowe, realistyczne itp. Wiele lektur szkolnych to właśnie powieści, np. Lalka Prusa, Przedwiośnie Żeromskiego czy Dżuma Camusa.

Ze względu na tematykę wyróżnia się różne odmiany gatunkowe powieści. Oto niektóre z nich:

• powieść historyczna
• powieść przygodowa
• powieść kryminalna
• powieść fantastyczno-naukowa
• powieść fantasy

nowela

Krótki utwór prozatorski, charakteryzujący się jednowątkową wyraźnie zarysowaną akcją, prowadzącą do wyrazistego punktu kulminacyjnego. Nowela ukazuje pewien fragment życia bohatera, mający wyraźnie zarysowane kontury i wewnętrzną logikę rozwojową, rządzącą biegiem przedstawionych zdarzeń od zawiązania fabuły do jej rozwiązania poprzez punkt kulminacyjny.

Szczególną rolę odgrywa jeden podstawowy element konstrukcji (np.jakiś motyw, przedmiot itp.), który organizuje wewnętrznie cały utwór.

Własnie ta misterna, zwarta budowa odróżnia nowelę od opowiadania. Przykładowe nowele z kanonu lektur szkolnych to Latarnik lub Sachem Sienkiewicza, Mendel Gdański Konopnickiej albo Katarynka Prusa.

opowiadanie

Krótki utwór pisany prozą. Podobnie jak nowela jest z reguły jednowątkowy, jednak może zawierać postacie drugoplanowe, bardziej rozbudowane opisy i mniej zwartą kompozycję. Przykład opowiadania to Panny z Wilka Jarosława Iwaszkiewicza, Sklepy cynamonowe Brunona Szulza lub utwory Tadeusza Borowskiego.

bajka

Krótki, zwięzły utwór o charakterze dydaktycznym, pisany wierszem, zawiera morał, przekazuje ważne prawdy o życiu, posługuje się alegorią, a więc obrazem o konkretnym, ukrytym znaczeniu. Bardzo często w funkcji alegorycznej występują w bajkach zwierzęta, które reprezentują cechy ludzkie. Przykładów bajek dostarcza twórczość Ignacego Krasickiego.

przypowieść (parabola)

Krótki utwór narracyjny o dydaktycznym charakterze pisany prozą, w którym przedstawiona fabuła ukrywa sens alegoryczny lub symboliczny, czyli wymaga interpretacji. Parabola ukazuje uniwersalne prawdy na temat natury człowieka, często zawiera moralistyczne przesłanie. Przykładem paraboli są opowieści Jezusa w Nowym Testamencie, np. Przypowieść o synu marnotrawnym lub O talentach.

Inne gatunki

Do epiki zaliczane są także gatunki z pogranicza literatury pięknej i literatury faktu lub reprezentujące formy literacko-naukowe. Zostały one omówione tutaj.

2. Liryka

Liryka to twórczość poetycka przedstawiające przeżycia wewnętrzne, uczucia oraz refleksje tak zwanego podmiotu lirycznego. Nazwa wywodzi się od starożytnej liry - instrumentu muzycznego, przy wtórze którego antyczni poeci wygłaszali swoje utwory. Wskazuje to na związek liryki z muzyką. Częstym potocznym synonimem słowa liryka bywa określenie poezja. Jest to synonim do pewnego stopnia poprawny, trzeba jednak pamiętać, że zakresy znaczeniowe tych terminów nie są identyczne. Poezja oznacza bowiem wszystkie utwory nienapisane prozą, a przecież nienapisane prozą bywają także utwory epickie, takie jak epos czy ballada.

Pierwsze utwory liryczne były zapewne śpiewane. Ten związek liryki z muzyką daje się zauważyć w historii niektórych gatunków - widać go na przykład w nazwie gatunku pieśń, która przetrwała, mimo iż pieśni z czasem stały się raczej utworami do czytania niż śpiewania. Dziś dla utworu śpiewanego zarezerwowany jest termin piosenka, z wyjątkiem utworów poważnych i szczególnie szanowanych, które nadal nazywamy pieśniami. Poeci romantyczni także używali terminów poeta i pieśniarz a także poezja i pieśń synonimicznie.

Kluczowe dla interpretacji liryki jest zdefiniowanie sytuacji lirycznej, którą można traktować jako odpowiednik świata przedstawionego w epice i dramacie. Aby określić sytuację liryczną należy postawić pytania o okoliczności, w których wypowiada się podmiot liryczny, bo przecież utwór liryczny to właśnie wypowiedź podmiotu lirycznego. Pytamy więc o to, gdzie, kiedy, do kogo, o czym i jak mówi podmiot liryczny.

Zachowanie podmiotu lirycznego pozwala wyróżnić następujące typy liryki:

• bezpośrednia – gdy podmiot liryczny mówi o sobie “ja”, czyli bezpośrednio wyraża swoje uczucia. Liryka bezpośrednia dzieli się z kolei na osobistą lub lirykę wyznania – gdy “ja” liryczne możemy utożsamić z autorem, lirykę roli - gdy podmiot wchodzi w rolę kogoś innego, np. postaci historycznej oraz lirykę maski - gdy podmiot liryczny występuje pod maską kogoś innego, np. rzeczy, zwierzęcia, rośliny, zjawiska.

• pośrednia – podmiot liryczny nie ujawnia się bezpośrednio, lecz wyraża swoje uczucia i refleksje przez opisane zdarzenie, sytuacje, pejzaż itp. Liryka pośrednia może mieć charakter opisowy, gdy uczucia podmiotu lirycznego wyrażone są przez opis np. krajobrazu oraz sytuacyjny (narracyjna) – gdy sytuacja liryczna przypomina epicki świat przedstawiony poprzez obecność elementów narracyjnych, takich jak wydarzenia, akcja, bohater liryczny.

• podmiotu zbiorowego – gdy podmiot liryczny mówi o sobie “my”, czyli definiuje się jako grupa prezentująca zbiorowe emocje i poglądy.

• zwrotu do adresata (inaczej inwokacyjna) – gdy podmiot liryczny ujawnia się, ale swój przekaz formułuje poprzez utrzymany w całym utworze zwrot do do konkretnego adresata (człowieka, grupy ludzi, przedmiotu, zjawiska, abstrakcyjnego pojęcia).

Wyróżnia się wiele gatunków lirycznych, trzeba jednak pamiętać, że liryka to rodzaj literacki podlegający najbardziej subiektywnym mechanizmom tworzenia i odbioru, w związku z tym wiele utworów, w tym większość wierszy współczesnych, nie daje się zaklasyfikować do żadnego gatunku.

Tradycyjne gatunki liryki to, między innymi:

oda

Utwór o wzniosłej tematyce, wyrażające pochwałę jakiejś osoby lub wartości, np. Oda do Młodości Mickiewicza

elegia

Utwór o refleksyjnej treści, rozpamiętujący jakieś zjawisko, utrzymany w melancholijnym nastroju, np. Elegia o… chłopcu polskim Krzysztofa Kamila Baczyńskiego.

pieśń

Utwór najsilniej nawiązujący do muzycznej genezy liryki, często posiadający refren, podzielony na wyraźne strofy, o poważnej, niekiedy filozoficznej, tematyce, np. Pieśń IX z ksiąg wtórych Jana Kochanowskiego.

psalm

Utwór o charakterze modlitewnym, najczęściej skierowany do Boga, wywodzący się z Biblii.

hymn

Podniosła pieść pochwalna, często w formie uroczystego zwrotu do adresata, skierowana do Boga, ważnej osoby, idei. Często reprezentująca najważniejsze wartości danej zbiorowości, która swoją wspólną tożsamość wyraża właśnie poprzez hymn. Taki charakter mają na przykład hymny narodowe

tren

Utwór dedykowany osobie zmarłej, najczęściej zasłużonej jednostce, zawierający pochwałę zmarłego oraz podkreślający jego zasługi dla ludzkości. Paradoksalnie najbardziej znane treny w polskiej poezji poświęcone były małemu dziecku - córce Jana Kochanowskiego.

sonet

Kunsztownie skomponowany utwór powstały w XIII - XIV wieku we Włoszech. Wybitne sonety pisali między innymi Mikołaj Sęp Szarzyński i Adam Mickiewicz.

fraszka

Krótki utwór o różnorodnej tematyce, zmierzający do błyskotliwej puenty. Wywodzi się ze starożytnego epigramatu. Ojcem fraszek w polskiej literaturze był Jan Kochanowski, któremu zawdzięczamy nie tylko nazwę gatunku, ale też wiele znakomitych utworów, będących jego realizacją.

3. Dramat

Nazwa dramat wywodzi się z greckiego słowa drama oznaczającego działanie, akcję. Wiele nam to mówi o istocie dramatu jako rodzaju literackiego, który obejmuje gatunki przeznaczone do wystawiania na scenie. Treść dramatu sprowadza się właściwie do akcji, wyrażającej się poprzez działania i wypowiedzi bohaterów. W dramacie nie występuje osoba przedstawiająca zdarzenia, która byłaby odpowiednikiem narratora czy podmiotu lirycznego. Poza tekstem głównym, wyrażonym poprzez dialogi i monologi, występuje tekst poboczny - didaskalia, przedstawiający uwagi autora na temat inscenizacji utworu.

Najstarsze gatunki dramatu to starożytne:

tragedia

Nazwa gatunku wywodzi się od greckich słów: tragos - kozioł oraz ode -pieśń, oznaczających pieśń kozłów. Etymologia terminu tragedia wiąże się z religijnymi obrzędami ku czci boga Dionizosa, których częścią było wykonywanie hymnu ku czci bóstwa przez chór przebrany w skóry kozła, jako zwierzęcia poświęconego Dionizosowi. Istotą tragedii jest konflikt wybitnej jednostki z potężniejszymi od niej siłami, kończący się nieuniknioną klęską bohatera. Napisana jest w stylu wysokim, czyli podniosłym, poważnym.

komedia

Nazwa wywodzi się od greckich słów komos - pochód i ode - pieśń. Cechuje się pogodnym nastrojem, żywą akcją i dobrym dla bohaterów zakończeniem. Komedia antyczna utrzymana jest w stylu niskim, czyli potocznym, a niekiedy nawet wulgarnym.

• i mniej znany współcześnie:

dramat właściwy.

Dramat nowożytny różni się od utworów antycznych między innymi łączeniem elementów komicznych z tragicznymi, stylu wysokiego z niskim. Utwory takie, powstające od czasów Szekspira, nazywa się dramatem właściwym. Konkretnym realizacjami dramatu właściwego są na przykłady utwory Szekspira czy też dramat romantyczny, jak Dziady cz. III Mickiewicza.