Hamlet jako bohater tragiczny
Ze wszystkich sztuk napisanych przez Szekspira tragedia Hamlet jest niewątpliwie najsłynniejsza, a jej tytułowy bohater jest najbardziej kontrowersyjną i najszerzej omawianą postacią w historii literatury światowej.
Jak pisał wybitny teoretyk teatru Jan Kott
Hamlet […] jest jednym z niewielu bohaterów literackich, którzy żyją poza tekstem, którzy żyją poza teatrem. Jego imię znaczy coś nawet dla tych, którzy Szekspira nigdy nie czytali ani nie oglądali. Podobny jest w tym do Mony Lisy Leonarda. Zanim jeszcze spojrzymy na ten obraz, już wiemy, że się uśmiecha. […] Do nas uśmiecha się już nie sama Mona Lisa, ale ci wszyscy, którzy chcieli ten uśmiech podpatrzyć. […] Tak jest z Hamletem, a jeszcze bardziej z Hamletem w teatrze.(80)
Jacek Trznadel natomiast zauważa:
Hamlet stał się dla kultury nowożytnej w Europie modelem mitycznym, tak jak dla greckiego antyku był takim modelem na przykład Orestes czy Edyp. (…) Wiadomo, co dzieli Hamleta od takiego Don Kichota: Hamlet jest bohaterem nie bez rozterek i skrupułów, ale bez urojeń. Wie, z czym walczy i na co się naraża.
W niniejszym artykule chcę przyjrzeć się zagadnieniu tragizmu bohatera. Przypomnę za Słownikiem terminów literackich:
Tragizm to nierozwiązywalny konflikt pomiędzy wartościami i koniecznościami określającymi życie bohatera pozbawionego możliwości dokonania wśród nich jakiegokolwiek pomyślnego dla siebie wyboru. Wszystkie bowiem działania prowadzą go do nieuchronnej katastrofy: śmierci lub ostatecznej klęski życiowej. Bohater sam - nieświadomie lub świadomie - sprowadza na siebie zgubę niezależnie od siły charakteru, napięcia uczuć i woli, niezwykłości czynów i szlachetności intencji staje się zarazem ofiarą i winowajcą. (STL, s. 468, 1976)
Arystoteles w swojej Poetyce wyjaśnia, że bohater tragiczny to osoba szlachetnie urodzona, posiadająca heroiczne atrybuty, której los zmienia się w wyniku tragicznej skazy (winy, zbłądzenia), w większości przypadków wynikającej właśnie z heroicznych atrybutów bohatera. To owa skaza (wina, zbłądzenie) ostatecznie powoduje, że bohater ponosi klęskę. Hamlet bez wątpienia spełnia opartą na tych elementach koncepcję postaci tragicznej.
Szlachetne pochodzenie
Hamlet jest urodzony w rodzinie królewskiej. Studiował filozofię, co potęguje jego zdolności do wyrafinowanej refleksji nad zagadnieniami śmierci i życia. Jako książę zna się też na szermierce, co możemy zobaczyć w jego pojedynku z Laertesem. Hamlet ma zadatki na dobrego monarchę - jest inteligentny, świadomy, dobrze wykształcony, popularny wśród poddanych. Pomimo tych wszystkich heroicznych cech, tragiczna skaza jego charakteru ostatecznie prowadzi do jego zniszczenia, co czyni go typowym bohaterem tragicznym.
Wina tragiczna (skaza bohatera)
Według Arystotelesa tragiczny bohater musi mieć wadę/ skazę, a za taką wadę Hamleta można uznać jego niezdolność do działania lub niezdecydowanie. Samego Hamleta irytują jego własne skłonności do samoanalizy, zwlekania, pogrążanie się w rozmyślaniach. Te cechy, same w sobie przecież nie negatywne, prowadzą do dramatycznych skutków. Na przykład, mając okazję zabicia mordercy swojego ojca, Hamlet nie uczyni tego, ponieważ wyciąga wnioski z faktu, że Klaudiusz pogrążony jest w modlitwie, a bohater nie chce, aby stryj trafił po śmierci do nieba.
Modli się; teraz mógłbym to uczynić; Teraz uczynię. Ale tym sposobem Pójdzie do nieba; i toż będzie zemstą? Trzeba się nad tym zastanowić. Nędznik Zabija mego ojca i ja za to, Ja, syn jedyny zamordowanego, Posyłam tegoż nędznika do nieba. To by nagrodą było, a nie zemstą
W akcie III, w scenie VI Hamlet w trakcie rozmowy z matką zabija jednak Poloniusza, być może podejrzewając, że za kotarą ukrywa się jego stryj Klaudiusz. W konsekwencji, zdruzgotana śmiercią ojca Ofelia popełniła samobójstwo, zaś Laertes podejmuje decyzję o konieczności zabicia Hamleta. Można spekulować, że gdyby Hamlet zabił Klaudiusza wcześniej, dokonawszy honorowej zemsty za zamordowanie ojca, Poloniusz żyłby dalej, podobnie jak jego dzieci: Ofelia i Laertes, a sam Hamlet, spełniwszy swój synowski obowiązek, mógłby dobrze spędzić resztę życia. Zatem to niezdecydowanie i nadmierna refleksyjność Hamleta prowadzi go do upadku, co czyni go bohaterem tragicznym.
Tragiczne relacje z bliskim
Według Arystotelesa, aby widz mógł doświadczyć litości i trwogi, emocji niezbędnych podczas odbioru tragedii jako gatunku, zdarzenia tworzące fabułę utworu powinny rozgrywać się w gronie osób, które się nie tylko znają, ale nawet są sobie szczególnie bliskie.
Kiedy […] bolesne zdarzenia są spowodowane przez osoby sobie bliskie i na przykład brat zabija lub zamierza zabić brata, syn ojca, matka syna, czy też syn matkę, albo popełnia się jakiś inny tego rodzaju czyn, są to sytuacje, których należy poszukiwać dla tragedii (Arystoteles, 1989, s. 45-48)
Wiadomo, że i ten warunek, który stawia bohaterowi tragicznemu grecki filozof, jest w Hamlecie spełniony.
Konflikt tragiczny w Hamlecie
Bohater tragiczny musi być uwikłany w nierozwiązywalny konflikt. W życiu Hamleta niewątpliwie widać liczne konflikty zewnętrzne. Najważniejszy z nich to oczywiście konflikt z Klaudiuszem. Dla Hamleta stryj jest mordercą jego ojca, uwodzicielem, który uwiódł i poślubił jego matkę, a w sensie politycznym także uzurpatorem, który odebrał mu koronę. Z tych wszystkich powodów Hamlet chce się zemścić na Klaudiuszu.
Widzimy też zewnętrzny konflikt Hamleta z Laertesem. Syn Poloniusza żywi już odrobinę niechęci do Hamleta, kiedy dowiaduje się, że jego siostra Ofelia miała z księciem bliższą relację. Jednak niechęć Laertesa do Hamleta staje się gwałtowna, gdy wychodzi na jaw, że to Hamlet zamordował Poloniusza.
Wewnętrzny konflikt Hamleta toczy się między jego zasadami etycznymi a obowiązkiem zemsty. Przywiązanie do ojca, hańba matki oraz niegodziwość i dwulicowość stryja popychają Hamleta do zemsty, jednak jego humanistyczna wrażliwość i zasady moralne opierają się pokusie łatwej przemocy. Rezultat jest taki, że Hamlet toczy wewnętrzną walkę i znosi psychiczne udręki.
Podążanie za sprawiedliwością będące wynikiem wrażliwości etycznej Hamleta prowadzi do zagłady innych wartości - miłości, szczęścia rodzinnego, wreszcie życia, choćby młodziutkiej, niewinnej Ofelii.
Takie wewnętrzne i zewnętrzne konflikty są typowe dla bohatera tragicznego.
Rola przypadku (zdarzeń losowych) w tragedii Hamleta
Można argumentować, że osobowość Hamleta nie jest jedyną przyczyną jego upadku; sytuacje zewnętrzne również odpowiadają za tragizm bohatera. Pojawienie się Ducha ojca Hamleta i jego ujawnienie to przecież zdarzenie niezależne od bohatera. Istnieje wiele innych incydentów, które dzieją się w życiu Hamleta przez przypadek. Zabicie Poloniusza, napad piratów i w konsekwencji powrót księcia do Danii, to nic innego jak nieszczęśliwe zbiegi okoliczności. Zatem bez wątpienia przypadek wpływa nie tylko na życie Hamleta, ale także innych bohaterów. Ale to nie oznaczy, że wydarzenia losowe są jedyną przyczyną tragedii Hamleta; ostatecznie to on sam jest odpowiedzialny za swoją tragedię.
Wnioski
Jak powiada w Poetyce Arystoteles bohaterem tragicznym może być
Człowiek, który nie wyróżnia się osobliwie ani dzielnością i sprawiedliwością, ani też nie popada w nieszczęście przez swą podłość i nikczemność, lecz ze względu na jakieś zbłądzenie. Należy on przy tym do ludzi cieszących się wielkim szacunkiem i powodzeniem. (Arystoteles, s. 41-42)
Wcześniej zebrane argumenty dowodzą, że Hamlet posiada znamiona bohatera tragicznego. Książę nie jest postacią moralnie jednoznaczną. Jest takim bohaterem, który chciał wymierzyć sprawiedliwość, czyli postąpić właściwie, ale w trakcie dążenia do tego celu popełnił liczne błędy. Jego ambicje i osiągnięcia są ograniczone poprzez porażki oraz występki, których się dopuszcza. Hamlet to zatem postać, w której cnota i zło współistnieją.
Zapraszam do obejrzenia materiału:
