Historia w Potopie
Akcja Potopu zaczyna się w 1655 - w roku wkroczenia szwedzkich wojsk na tereny Polski. Przed atakiem Szwedów, a częściowo także w trakcie trwania potopu, Rzeczpospolita toczyła wojnę z Rosją, o której Sienkiewicz ze względów cenzuralnych bezpośrednio nie pisze.
Początek szwedzkiego najazdu ukazuje nieudolność obronną Polaków oraz niezdolność szlachty, przejętej bardziej własnymi majątkami, do obrony kraju. Pod Ujściem doszło wprawdzie do walk, lecz ponieważ Szwedzi okazali się ostatecznie silniejsi, wojewoda Wielkopolski, Krzysztof Opaliński, zdecydował o poddaniu się. Wszystko to zakończyła wspólna, pojednawcza biesiada w nieprzyjacielskim obozie (znaczącą rolę w kapitulacji Polski odgrywał zdrajca Hieronim Radziejowski).
Szwedzi bez większych trudności opanowywali kolejne ziemie Rzeczypospolitej. Patriotyczna, poważnie zatroskana losem kraju szlachta, liczyła na organizację i wsparcie ze strony potężnego litewskiego magnata - Janusza Radziwiłła, jednak ten, ku zgrozie zgromadzonych w Kiejdanach, uznał zwierzchnictwo króla Szwecji, Karola Gustawa. W powieści Sienkiewicza niemal wszyscy obecni zbuntowali się przeciwko tej decyzji Radziwiłła. W rzeczywistości sprzeciw ten miał miejsce w późniejszym czasie. Autor, czyniąc z Radziwiłłów czarne charaktery, tak potrzebne dla utrzymania dramatyzmu akcji, zataił fakt, iż w istocie hetman wielki litewski zawarł ze Szwedami układ w Kiejdanach po to, by znaleźć sojusznika w walkach z Rosją, która coraz bardziej zagrażała Litwie. Z perspektywy litewskiej Janusz Radziwiłł jawi się jako patriota wierny idei Wielkiego Księstwa Litewskiego oraz zabiegający o niezależność Litwy od władzy polskiej.
Ważne miejsce w Potopie zajmuje rozłam wśród litewskiej szlachty na ludzi chcących służyć Radziwiłłowi i tych popierających Pawła Jana Sapiehę. Na Litwie doszło nawet do bratobójczych walk między zwolennikami obu hetmanów. Zamiast walczyć z najeźdźcą, polskie chorągwie zadawały sobie nawzjem bolesne ciosy.
Obrona Jasnej Góry
Przełomowym wydarzeniem w Potopie jest oblężenie Jasnej Góry przez Szwedów. Wcześniej zdobyli oni Kraków, co spotęgowało ich przekonanie, że są w stanie przełamać wszystkie linie polskiego oporu. Skutecznie przeciwstawił się im właśnie częstochowski klasztor, który, chociaż broniony przez nielicznych, był na tyle dobrze ufortyfikowany, by nie dopuścić najeźdźców do tamtejszych skarbów.
Sienkiewicz mocno udramatyzował opis oblężenia Jasnej Góry, wprowadzając doń elementy fikcji z udziałem swego głównego bohatera. Gdy szala zwycięstwa przechylała się na stronę oblegających, heroiczne działanie Kmicica, w tym spektakularne wysadzenie kolubryny, pomogły ocalić klasztor. Wyjście z tak beznadziejnej sytuacji stało się dla polskich żołnierzy symbolem nadziei.
Rehabilitacja Rzeczypospolitej
Sienkiewicz poświęca wiele miejsca działaniom Stefana Czarnieckiego, który prowadził ze Szwedami wojnę podjazdową, zadająca konsekwentnie ciosy ich oddziałom. Jako że pod jego komendą przez długi czas pozostawali najważniejsi bohaterowie Potopu (Wołodyjowki, Zagłoba, Skrzetuski), czytelnik ma okazję dobrze zapoznać się ze strategią wojskową Czarnieckiego. Opierała się głównie na prowadzeniu systemu udanych zasadzek, które zaskakiwały Szwedów i powodowały duże straty w ich szeregach, między innymi pod Jarosławiem i Kozienicami. Gdy istniała szansa zwycięstwa w otwartym starciu, mimo przewagi artyleryjnej wroga, oddziały Czarnieckiego także radziły sobie doskonale, czego dowodem była bitwa pod Warką.
By udramatyzować odzyskiwanie przez Polaków mocy i ducha bojowego, Sienkiewicz każe Kmicicowi udać się do króla Jana Kazimierza. Monarcha, który musiał wcześniej uciekać z Polski, pragnie teraz powrócić do kraju, żeby wobec rosnącego oporu względem Szwedów wspomóc żołnierzy swoją obecnością. Kiedy w Wąwozie Sobczańskim dochodzi do starcia z niewielkim oddziałem Szwedów, to właśnie Kmicic i Kiemlicze swoją heroiczną postawą pomagają uratować władcę, zatrzymując nieprzyjaciela na tyle długo, by do walki zdążyli włączyć się jeszcze górale.
Ważnym momentem dzieła Sienkiewicza było oddanie przez Jana Kazimierza Polski pod władanie Najświętszej Maryi Panny. Miało to miejsce we Lwowie (1 kwietnia 1656 r.), a monarcha ślubował przed obrazem Matki Bożej Łaskawej.
Wielkim sukcesem sił polskich było zdobycie Warszawy. Pod stolicę ze swoimi oddziałami przybył sam Jan Kazimierz, co dodało oblegającym zapału i woli walki. Po ponad dwóch miesiącach udało się zmusić Szwedów do poddania się. Stolica została świadkiem jeszcze jednej walki, tym razem przegranej przez Polaków. Przyczyn porażki Sienkiewicz dopatrywał się głównie w tchórzliwej postawie pospolitego ruszenia oraz w słabym wyszkoleniu sił polskich, które znacznym stopniu składały się z ochotników i chłopów.
Ostateczną potyczką w Potopie, najważniejszą z punktu widzenia występujących w nim bohaterów (głównie Kmicica), jest bitwa pod Prostkami (8 października 1656 r.). Oddziały prowadzone przez Wincentego Korwina Gosiewskiego pokonały wojska Bogusława Radziwiłła. Sam magnat znalazł się w niewoli Kmicica, lecz ostatecznie został wykupiony przez swego krewnego, walczącego po stronie Rzeczpospolitej Michała Radziwiłła. Starcie to opisał Sienkiewicz, czyniąc Kmicica jednym z ojców zwycięstwa. Jego heroiczny atak i ściągnięcie sił nieprzyjaciela w pobliże rzeki stworzyły doskonałą szansę dla polskich oddziałów. Po zwycięstwie bohater ruszył w rodzinne strony, by odnaleźć Oleńkę, a towarzyszyli mu wierni Tatarzy. Źródła historyczne podają jednak, że to właśnie Tatarzy wzięli w niewolę Radziwiłła, a gdy Gosiewski nakazał im oddać go krewnemu, rozjuszyli się do tego stopnia, że opuścili wojska Rzeczpospolitej i powrócili do ojczyzny, rabując wioski znajdujące w Prusach książęcych.
Sposób ukazania historii w powieści Sienkiewicza
Fakty historyczne w Potopie zostały w znacznym stopniu przetworzone na potrzeby podkreślenia wymowy utworu. Autor stosuje świadome zabiegi, które dramatyzują fabułę oraz zwiększają rolę wykreowanych przez niego, fikcyjnych postaci. Wszystko podporządkowane zostaje idei pisania „ku pokrzepieniu serc”. Dlatego też Sienkiewicz idealizuje króla Jana Kazimierza (historycy raczej nie uważają go za dobrego władcę) oraz wprowadza do fabuły cudowne, nadprzyrodzone zdarzenia – elementy Boskiej interwencji (oblężenie Jasnej Góry oraz ofiarowanie Polski Matce Boskiej). Stara się także unikać kontrowersyjnych tematów, jak np. wewnętrznego rozłamu w armii polskiej (konflikt Sapiehy i Gosiewskiego), by podkreślić wagę jedności w ostatecznym triumfie ojczyzny.
Historia stanowi także ramy niezbędne autorowi do przedstawienia fikcyjnych wątków, które znacznie dynamizują opowieść, napędzając akcję. Historycy literatury podkreślają, iż w swojej twórczości Sienkiewicz opowiedział się za modelem pośrednim pomiędzy wypracowanymi dotychczas sposobami tworzenia powieści historycznej. Jednym z nich było położenie nacisku na dokumentalizm (np. Kraszewski), drugim – przedstawianie fikcyjnych przygód bohaterów w określonej rzeczywistości historycznej(Dumas). U autora Potopu zastosowanie znalazły oba modele, jednak należy pamiętać, iż wiele z jego przedstawień odbiega w znacznej mierze od prawdziwych, potwierdzonych historycznie wersji zdarzeń.
