Średniowiecze

Informacje o epoce

Polska nazwa średniowiecze pochodzi od łacińskiego medium aevum, czyli wiek średni. Takim określeniem posługiwali się twórcy XVI i XVII wieku, opisując epokę oddzielającą antyk od renesansu. Od tego łacińskiego zwrotu pochodzi też używany współcześnie termin mediewista.

Średniowiecze w Europie rozpoczyna się w roku 476, kiedy to nastąpił Upadek Cesarstwa Rzymskiego. Warto jednak w tym miejscu nadmienić, że doniosłe wydarzenia historyczne nie zawsze współbrzmią z oficjalną chronologią kultury. Na przełomie IV i V w.n.e , a więc w czasach jeszcze zaliczanych do starożytności, tworzą dwaj najwybitniejsi myśliciele wczesnego chrześcijaństwa: św. Augustyn (354 - 430) i św. Hieronim (347- 419), którzy staną się wielkimi autorytetami dla całego średniowiecza.

Koniec średniowiecza wyznacza kilka ważnych wydarzeń, takich jak Upadek Konstantynopola (1453), wynalazienie druku w Europie (1450), tak zwane odkrycie Ameryki przez Krzysztofa Kolumba (1492), czy też wystąpienie Marcina Lutra (1517), które zapoczątkowało reformację. Wszystkie te wydarzenia stanowią zarazem początek kolejnej epoki, czyli renesansu.

Średniowiecze jest epoką długą, w Europie trwało ponad 1000 lat. Wyróżnia się trzy główne etapy średniowiecza:

1) Wczesne średniowiecze V- IX w.

To okres gwałtownych zmian politycznych. Świat starożytny rozpadał się wraz najazdami ludów barbarzyńskich na krainy należące niegdyś do Cesarstwa Rzymskiego. Swoją pozycję w Europie wraz z postępującą chrystianizacją umacnia Kościół Katolicki.

Tego, że kultura antyku nie została zniszczona, zawdzięczamy między innymi takiemu fenomenowi jak renesans karoliński.

2) Rozkwit średniowiecza X- XIII w.

Następuje rozkwit kultury średniowiecznej. W Europie kształtuje się ustrój feudalny, powstają kolejne państwa europejskie, które uznają religijne przywództwo Kościoła Katolickiego - od 966 roku należy do nich Polska.

Rozwija się filozofia chrześcijańska, próbująca godzić z religią katolicką osiągnięcia filozofii antycznej. Najważniejszym filozofem epoki był św. Tomasz z Akwinu, który określił miejsce człowieka na drabinie bytów, pomiędzy zwierzętami a istotami duchowymi i wyznaczył mu zadanie nieustannego doskonalenia się poprzez praktyki duchowe i walkę z pokusami. Człowiek według św. Tomasza jest osobą - bytem zarówno cielesnym, jak i duchowym. Podstawą godności człowieka jest wolny wybór możliwy dzięki rozumności. Najwyższym bytem jest Bóg, którego istnienia św. Tomasz dowodził w oparciu o argumenty logiczne.

W sztuce tego okresu dominuje na początku styl romański. Budowle wznoszone w tym stylu są masywne, proste i surowe. Mają małe okna i grube mury. Od połowy XII wieku w sztuce zaczyna dominować styl gotycki, odznaczający się lekkością, strzelistością linii architektonicznych, dużymi oknami, wysokimi wieżami.

Sztuka gotycka

która narodziła się w połowie XII wieku i rozkwitała przez bez mała trzy stulecia, wyrosła z ducha mistycyzmu i pięknego stwierdzenia “ars auro prior”, czyli „sztuka cenniejsza niż złoto”. Gotyk od początku swego istnienia był stylem sakralnym, związanym z doktryną Kościoła, dlatego sztuka religijna wysunęła się w nim zdecydowanie na pierwsze miejsce. Architektura tego stylu jest „strzelista jak szczera modlitwa”, lecz choć wynikała z pobudek mistycznych to korzystała z ogromnej wiedzy z zakresu matematyki, geometrii i inżynierii. (s5_)

3) Schyłek średniowiecza XIV - XV w.

Kultura średniowiecza powoli zmierza do kresu. Utwory pisane w językach narodowych stopniowo wypierają łacinę. Rozwija się literatura świecka. Nowy sposób myślenia o człowieku oraz sztuka poszukująca nowych form wyrazu i nowych tematów rozwija się najpierw we Włoszech, potem we Francji. Badacze kultury nadal nie są zgodni, co do tego, kiedy w Italii zakończyło się średniowiecze. Niektórzy utrzymują, że koniec średniowiecza we Włoszech wyznacza stworzenie przez Dantego Alighieri poematu Boska Komedia, który powstawał w latach 1308-1321. Dzieło to uchodzi za syntezę kultury średniowiecznej i zarazem zapowiedź nowej epoki - odrodzenia.

Najważniejsze pojęcia, bez których nie da się zrozumieć kultury średniowiecza:

teocentryzm

pogląd rozpowszechniony w średniowieczu, którego istotą jest uznanie Boga za centrum wszystkiego, co istnieje oraz najwyższą wartość, której należy podporządkować ziemskie sprawy. Teocentryzm znalazł swoje odzwierciedlenie w filozofii i nauce średniowiecza, które podporządkowane zostały głoszeniu i wspieraniu doktryny katolickiej. Widoczny jest także w sztuce średniowiecznej, w której dominowała tematyka religijna, zaś artystom przyświecała dewiza ad maiorem Dei gloriam (ku większej chwale Bożej), wyrażająca się między innymi przez anonimowość sztuki. Artyści nie chcieli zabiegać o sławę na ziemi, a jedynie chwalić Boga i żywić nadzieję na zbawienie.

uniwersalizm

cecha kultury średniowiecznej odznaczająca się podporządkowaniem wszystkich państw politycznemu przewodnictwu Świętego Cesarstwa Rzymskiego. Religijny nadzór nad całą Europą sprawował Kościół Katolicki. O uniwersalnym charakterze kultury średniowiecza decydował także, dominujący w dyplomacji i literaturze epoki, język łaciński oraz przenikająca sztukę pareneza. W całej Europie obowiązywały te same style w sztuce.

pareneza (wzorce osobowe)

rodzaj twórczości realizującej cele wychowawcze i moralizatorskie, poprzez ukazywanie bohaterów uosabiających ideał postępowania. Te ideały to asceta, święty, chrześcijański rycerz oraz doskonały władca.

siedem sztuk wyzwolonych

edukacja w średniowieczu polegała na opanowaniu wiedzy z siedmiu przedmiotów. Dzieliły się one na dwa etapy: stopień niższy to trivium, czyli ‘trójdroże’, które obejmowało: gramatykę, retorykę i dialektykę, wyższy zaś to quadrivium, czyli ‘czterodroże’, które obejmowało arytmetykę, geometrię oraz astronomię i muzykę.

biblia pauperum

określenie stosowane w odniesieniu do średniowiecznych ksiąg ilustrowanych, lub innych dzieł sztuk obrazowych z okresu średniowiecza (malowideł ściennych, tablicowych, rzeźb kościelnych), które przedstawiały w sposób alegoryczny prawdy wiary, treści dydaktyczne oraz sceny biblijne.

Lektury z epoki objęte podstawą programową (ZR zakres rozszerzony) - linki do tekstów oraz omówienia:

• *Bogurodzica, omówienie lektury znajdziesz tutaj

• Lament świętokrzyski

• Legenda o św. Aleksym

• Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią

• Kwiatki św. Franciszka z Asyżu (fragmenty)

• Pieśń o Rolandzie (fragmenty), omówienie lektury znajdziesz tutaj

• Dzieje Tristana i Izoldy

• Gall Anonim Kronika polska (fragmenty)

• Dante Aligheri Boska komedia (fragmenty), omówienie lektury znajdziesz tutaj (ZR)

• św. Tomasz z Akwinu, Summa teologiczna (fragmenty) (ZR)