Potop - zarys fabuły

Przebieg akcji utworu:

Zdarzenia przed najazdem Szwedów

• W 1654 r. Chmielnicki poddaje się Rosji, co staje się przyczyną wojny polsko-rosyjskiej - dwie potężne armie rosyjskie wkraczają w tym roku na Litwę i Białoruś. Tę wojnę Sienkiewicz, ze względu na cenzurę carską, nazywa wojną z Septentrionami, z Chowańskim itp.

• Herakliusz Bilewicz, przedstawiciel możnego rodu żmudzkiego, w testamencie przekazał cały majątek wnuczce Aleksandrze, oddając ja pod opiekę szlachty laudańskiej i wyznaczając na męża Andrzeja Kmicica, któremu też zapisał wieś Lubicz. (Styczeń 1655)

• Prezentacja i konkury Kmicica w Wodoktach (młodzi zakochują się w sobie), pobyt w Lubiczu (pijatyki i rozpusta, dewastacja dworku).

• Zemsta na Butrymach (kompani Kmicica sprowokowali konflikt w karczmie i zostali wybici przez okoliczną szlachtę.) Kmicic w odwecie niszczy wieś Wołmontowicze. Oleńka ukrywa go przed Butrymami, ale już bezpiecznego wypędza zrywając zaręczyny.

• Porwanie Oleńki przez Kmicica, oświadczyny Wołodyjowskiego. Wołodyjowski rani w pojedynku Kmicica, ale widząc jak bardzo młodzi się kochają postanawia pomóc warchołowi w odzyskaniu dobrej reputacji.

Początki potopu szwedzkiego

• Wiosną 1655 r. Szwedzi pod wodzą Wittenberga napadają na Polskę. Wykorzystują okazję, że Polska toczy walki z Rosją. Pierwsze uderzenie skierowane jest na Wielkopolskę. Wojskom szwedzkim towarzyszy podkanclerzy koronny Hieronim Radziejowski (skazany na banicję za intrygowanie przeciw królowi Janowi Kazimierzowi i za warcholstwo uciekł w 1652 r. do Szwecji i z zemsty namawiał Szwedów do ataku na Polskę).

• Kapitulacja pod Ujściem (wojewoda poznański Krzysztof Opaliński w towarzystwie Radziejowskiego i Wirtza przekazują królowi szwedzkiemu władzę nad Wielkopolską.)

• Król Jan Kazimierz, nie zdoławszy nakłonić pospolitego ruszenia do walki z najeźdźcą, rusza w kierunku Krakowa, powierzając jego obronę Stefanowi Czarnieckiemu.

• Uczta w Kiejdanach, Kmicic stronnikiem Radziwiłła. Na Litwę dotarli Zagłoba oraz bracia Jan i Stanisław Skrzetuscy, chcą u boku wielkiego hetmana litewskiego Janusza Radziwiłła bronić kraju. W Upicie dołączył do nich Michał Wołodyjowski. W Kiejdanach przebywa już Oleńka, której towarzyszy stryj, Tomasz Bilewicz. Kmicic widząc w Radziwille obrońcę kraju składa mu przysięgę wierności.

• Odbicie przez Zagłobę eskortowanych oficerów (omamiony przez hetmana Kmicic staje po stronie zdrajcy, zaś pozostali oficerowie zostają aresztowani i skazani na śmierć. Kmicic błaga dla nich o łaskę i hetman zapewnia go, iż zostaną internowani w Birżach. Eskortuje ich Roch Kowalski. Spryt i przebiegłość Zagłoby ratują im życie - komendant miasta miał ich rozstrzelać).

• Ocalenie skazanego na rozstrzelanie Kmicica (rycerz próbuje zmusić Bilewiczów do wyjazdu do Kiejdan, Wołodyjowski ratuje Oleńkę, ale nakazuje rozstrzelanie Kmicica jako zdrajcy.) Życie ratuje mu Zagłoba, który przejętych listów wiedział o wstawiennictwie pana Andrzeja.

• Kmicic u Bogusława Radziwiłła(pobyt w Pilwiszkach uświadamia Kmicicowi przewrotność Radziwiłłów, próbuje porwać Bogusława, ale sam ranny ledwie uchodzi śmierci).

Przemiana Kmicica. Przełom w walce ze Szwedami

• Przełom duchowy Kmicica (Kmicic ukrywa się w lesie w chacie smolarzy będącej teraz własnością Kiemliczów, opiekuje się nim Soroka). Przybiera nazwisko Babinicz, wysyła listy do Janusza Radziwiłła, wypowiadając mu służbę (bracia w zamian puszczą pogłoskę, jakoby to Kmicic postanowił porwać króla i oddać go w ręce Szwedów) i do Wołodyjowskiego, ostrzegając przed zdradą Radziwiłłów, postanawia wyruszyć na Śląsk do króla Jana Kazimierza.

• Ostrzeżenie przez Kmicica ojców paulinów (Kmicic podsłuchał prowadzoną w języku niemieckim rozmowę pomiędzy dowódcą wojsk szwedzkich Wrzeszczowiczem a baronem Lisolą o zamiarze zajęcia Częstochowy i ograbienia Jasnej Góry.) Zdobyte informacje przekazuje przeorowi klasztoru, księdzu Kordeckiemu.

Obrona Jasnej Góry (jesień - zima 1655)

• 8 listopada pod mury klasztoru przybywają wojska szwedzkie pod dowództwem Wrzeszeczowicza, który na próżno próbuje skłonić zakonników do otwarcia bram.
• 18 listopada docierają Szwedzi dowodzeni przez Millera, kolejne ich szturmy nie przynoszą rezultatów, Babinicz wykazuje się ogromnym męstwem, dzielnością i zmysłem dowódczym czym zdobywa przychylność księdza Kordeckiego, jeden z posłów ostrzega obrońców przed ściąganymi z Krakowa działami burzącymi, Kmicic pod osłoną nocy wysadza kolubrynę prochem, ale dostaje się do niewoli. Tu zdrajca Kuklinowski torturuje więźnia, ale ten przy pomocy braci Kiemliczów uchodzi cało.
• 25 grudnia Szwedzi przypuszczają ostatni szturm i odchodzą spod murów. Przeor, przekonany o śmierci Kmicica, ujawnia jego prawdziwe nazwisko.

Kmicic w służbie królewskiej

• Spotkanie Kmicica z Janem Kazimierzem, powrót króla do kraju (król nieufnie podchodzi do opowieści Babinicza, rusza jednak do kraju. Babinicz ciężko ranny w bitwie, w której króla od szwedzkiej niewoli bronią górale, wyznaje swe prawdziwe nazwisko).

• Śmierć Janusza Radziwiłła w Tykocinie (oblężony przez wojsk Sapiehy, pod jego dowództwem walczą Wołodyjowski i Zagłoba, hetman umiera 31 grudnia).

• Kmicic, z rozkazu króla, staje na czele oddziału Tatarów, których chan przysłał na pomoc Rzeczypospolitej.

• Ocalenie Anusi Borzobohatej (Zamojski, starosta kałuski, upatrzywszy sobie Anusię Borzobohatą, dwórkę księżnej Wiśniowieckiej, każe odwieść dziewczynę do Zamościa, ale planuje odbicie dwórki.) Kmicic uniemożliwia spisek i odwozi Anusię do Białej, skąd zostaje odesłana do Grodna. W drodze porywa ją jednak Bogusław Radziwiłł i osadza razem z Oleńką w Taurogach.

• Bitwa pod Sokółką, uratowanie Soroki przez Kmicica (Radziwiłł podstępnie chwyta Sorokę i skazuje na śmierć przez nabicie na pal. Kmicic na próżno prosi o uwolnienie przyjaciela, wówczas zbuntowane oddziały radziwiłłowskie atakują Bogusława).

• Armia szwedzka w klinie Wisły i Sanu. Bitwa pod Warką, zdobycie Warszawy. (Czarniecki uniemożliwia wojskom szwedzkim dotarcie do obozu króla Karola Gustawa).

• Oleńka u Bogusława w Taurogach (zakochany książę na próżno stara się o względy Billewiczówny, zaś po jego wyjeździe na wojnę z Sapiehą - pan Sakowicz próbuje swe plany miłosne zrealizować w stosunku do Anusi).

• Walki podjazdowe Kmicica skierowane przede wszystkim przeciw wojskom znienawidzonego Bogusława Radziwiłła (Kmicic zwycięża księcia w pojedynku, ale wypuszcza go wolno obawiając się o życie Oleńki).

• Ucieczka Oleńki i Anusi do Wołmionowicz (panny przy pomocy stryja Oleńki, Tomasza Bilewicza - dowodzi zbrojnym oddziałem na Żmudzi - umykają z Taurogów).

• Ocalenie Wołomowicz przez Kmicica (Sakowicz poszukując oddziału pana Tomasza przechwytuje list i atakuje Wołomowicze.) Wieś ocala Kmicic. Kiedy jednak ma zamiar powrócić i spotkać ukochaną, otrzymuje rozkaz wyruszenia na południe Polski, na wojnę z Rakoczym.

• Ranny Kmicic w Lubiczu (Oleńka zamierza wstąpić do klasztoru, przypadkowo spotyka ciężko rannego w wojnie węgierskiej 1657 r. Kmicica. Może przebaczyć umierającemu, ale nie chce znać żywego).

• Rehabilitacja Andrzeja Kmicica (podczas mszy w Upicie ksiądz odczytuje list królewski przywieziony przez Wołodyjowskiego, w którym monarcha rehabilituje Kmicica.) Oleńka prosi ukochanego o wybaczenie.