Twórczość Adama Mickiewicza - rekonesans podsumowujący

Twórczość Mickiewicza (1798- 1855)

Narodowy wieszcz, największy polski poeta, pierwszy romantyk, autor arcydzieł kluczowych dla formowania się polskiej tożsamości, niemal symbol polskiej literatury - te i wiele innych określeń uświadamiają znaczenie Mickiewicza dla polskiej kultury, co dla ucznia szkoły średniej oznacza także to, że nie da się go pominąć przy przygotowaniach do sprawdzianów i matury.

Poniżej znajdziecie krótkie, podsumowujące omówienie najważniejszych, chronologicznie uporządkowanych, utworów Mickiewicz, wraz z linkami odsyłającymi do bardziej dokładnych analiz.

Oda do młodości - 1820

Oda do młodości to wiersz, łączący w sobie cechy oświeceniowe i romantyczne.

Oświeceniu utwór zawdzięcza:

• gatunek, jakim jest klasycystyczna oda;
• pochwałę wspólnotowej aktywności, w myśl zawołania: Razem, młodzi przyjaciele!;
• wiarę w postęp i budowę lepszej przyszłości;
• nawiązania do mitologii, jak w poniższym fragmencie, traktującym o Heraklesie:

Dzieckiem w kolebce kto łeb urwał Hydrze,
Ten młody zdusi Centaury,
Piekłu ofiarę wydrze,
Do nieba pójdzie po laury

Romantyzm w odzie reprezentują:

• niezwykły ładunek emocjonalny wiersza;
• pochwała młodości przeciwstawionej starości, jako symbolowi starego, “zmurszałego” świata;
• wiara w duchowe moce człowieka: Zestrzelmy myśli w jedno ognisko,/ I w jedno ognisko duchy!
• odrzucenie oświeceniowego empiryzmu oraz racjonalizmu, na co wskazuje najsłynniejszy bodaj fragment utworu:

Tam sięgaj, gdzie wzrok nie sięga,
Łam, czego rozum nie złamie!

Romantyczność - 1822

Romantyczność to utwór otwierający I tom poezji Mickiewicza pt. Ballady i romanse, który to zbiór wydany w 1822 roku uznano za początek epoki romantyzmu w literaturze polskiej.

Romantyczność ma status wiersza programowego albo manifestu poetyckiego, stanowiącego deklarację romantycznego spojrzenia na świat poety.

Wszyscy pamiętają zapewne historię nieszczęśliwej Karusi, która dwa lata po śmierci ukochanego Jasieńka nadal co noc go spotyka. Dziewczyna budzi zrozumienie ludu (prostoty) i pogardę Starca, reprezentującego w utworze oświeceniowy racjonalizm i zaufanie do nauk eksperymentalnych. W obronie dziewczyny i wierzeń prostego ludu staje narrator ballady - poeta, wygłaszając słynną deklarację postawy romantycznej:

„Dziewczyna czuje, (…)
A gawiedź wierzy głęboko:
Czucie i wiara silniej mówi do mnie,
Niż mędrca szkiełko i oko.

Martwe znasz prawdy, nieznane dla ludu,
Widzisz świat w proszku, w każdej gwiazd iskierce;
Nie znasz prawd żywych, nie obaczysz cudu!
Miej serce i patrzaj w serce!

Po tych słowach już nic w polskiej literaturze nie było takie samo! Są one jednoznaczną deklaracją wartości romantycznych:

• uczuć (serca) stawianych ponad rozumem;
• sprzeciwu wobec racjonalistycznych, odartej z duchowości wizji świata;
• uznania dla kultury ludowej.

Dziady cz. II - 1823

Dziady cz. II to utwór opublikowany wraz Dziadów cz. IV w II tomie Poezji kontynuuje problematykę Ballad i romansów.

Wszyscy pamiętają zapewne chociażby powierzchownie treść utworu: oto zgromadzony w kaplicy cmentarnej lud świętuje noc zaduszną, odprawiając pradawny w tej okolicy obrzęd dziadów (czyli przodków). Ludowi przewodniczy tajemniczy Guślarz, przywołujący kolejne duchy, potrzebujące wsparcia żywych. Do polszczyzny na zawsze przeniknęły złowieszcze słowa:

ciemno wszędzie, głucho wszędzie
co to będzie, co to będzie?

Dramat ugruntowuje romantyczny światopogląd i ambicje artystyczne autora, na które składają się:

• fascynacja ludowością;
• przekonanie o dominacji uczuć nad rozumem;
• sięganie po fantastykę o proweniencji ludowej;
• oddziaływanie na emocje poprzez elementy grozy;
• ukazywanie ludowej moralności, z jej wiarą w boską sprawiedliwość;
• przekonanie o duchowej naturze rzeczywistości, która wyraża się poprzez przyrodę, uczucia, sny i wizje.

Dziady cz. IV 1823

Dziady cz. IV zostały opublikowane w II tomie Poezji wraz z Dziadów cz. II.

To dramat, który warto zapamiętać przede wszystkim ze względu na portret głównego bohatera - nieszczęśliwie zakochanego poety - Gustawa, polskiego bohatera werterycznego, choć także wykraczającego poza ten model.

Gustaw przychodzi do domu księdza i przez trzy nocne godziny opowiada w pełen dygresji, meandryczny sposób, dzieje swojego życia, przede wszystkim swej miłości do kobiety, która go ostatecznie odtrąciła, co sprawiło, iż targnął się na swoje życie.

Więcej na temat przeczytasz tutaj

Dziady cz. IV to także najpełniejszy obraz miłości romantycznej, która jawi się jako najważniejsze doświadczenie egzystencjalne człowieka.

Sonety krymskie 1825

Sonety krymskie powstały w 1825 roku podczas zesłania w głąb Rosji, na które poeta został skazany w procesie Filomatów i Filaretów.

Cykl 18 wierszy otwierają słynne Stepy akermańskie.

Sonety to popis kunsztu poetyckiego Mickiewicza, wyraz jego fascynacji egzotyczną przyrodą Krymu oraz jego orientalną, tak inną od europejskiej, kulturą. Równocześnie należy pamiętać, że owa przyroda i kultura są środkiem do wyrażania przeżyć i refleksji podmiotu lirycznego, który czasem staje się też Pielgrzymem - bohaterem wierszy.

Sonety krymskie to też swoisty, liryczny reportaż z podróży, wpisujący się w fascynującą romantyków tematykę podróży i jej wpływu na ewolucję bohatera romantycznego.

Konrad Wallenrod 1828

Konrad Wallenrod to powieść poetycka wydana w 1828 roku.

Geneza oraz istotne konteksty kulturowe utworu zostały omówione w innym miejscu bloga.

Utwór przypieczętował sławę Mickiewicza jako poety-wieszcza, swego rodzaju duchowego przywódcy Polaków. Konrad Wallenrod to średniowieczny Litwin podszywający się pod mistrza krzyżackiego, by doprowadzić zakon, wielkiego wroga Litwy, do klęski.

Bohater ucieka się do podstępu, a więc metod sprzecznych z etosem rycerskim, co decyduje o tragizmie tej postaci. Ale przecież wszyscy współcześni poety wiedzieli, że Mickiewicz zastosował w utworze kostium historyczny, a naprawdę Konradem Wallenrodem są Polacy pragnący wszystkimi metodami walczyć ze swymi zaborcami.

Obejrzyj krótki wykład na temat tragizmu Konrada Wallenroda:

Dziady cz. III 1832

Dziady cz. III to najważniejszy polski dramat romantyczny.

Genezę utworu oraz najważniejsze konteksty interpretacyjne opisałam w innych miejscach bloga.

Utwór powstał po powstaniu listopadowym i był bezpośrednią reakcją na klęskę tego wielkiego zrywu narodowego Polaków, jednak jego akcja rozgrywa się sporo wcześniej, bo w roku 1823, a więc w roku procesu Filomatów i Filaretów i tego tematu bezpośrednio dotyka.

Można powiedzieć, że bohaterem Dziadów cz. III jest zbiorowość Polaków. Poeta w zdecydowanie pozytywnym świetle przedstawia tu młodych, przede wszystkim, patriotów, prześladowanych przez zaborców, wśród których nie brakuje osób, które znał osobiście.

Dlatego jeden z ważniejszych tematów Dziadów cz. III to martyrologia młodych Polaków, których ich niewinność, czyni, zdaniem poety, podobnymi do Chrystusa. Ta perspektywa mocno wybrzmiewa w zakończeniu opowieści Jana Sobolewskiego:

I rzekłem: Panie! Ty, co sądami Piłata
Przelałeś krew niewinną dla zbawienia świata,
Przyjm tę spod sądów cara ofiarę dziecinną,
Nie tak świętą ni wielką, lecz równie niewinną.

Najmocniej upodobnienie Polaków do Chrystusa zaznacza się w koncepcji mesjańskiej, która ukazana została w tzw. widzeniu księdza Piotra, czyli w piątej, centralnej scenie utworu.

Polska zostaje tu bezpośrednio porównana do Chrystusa, zabory do ukrzyżowania, zaborcy do drzewa krzyża, i nawet Francja znalazła tu swoją reprezentację w postaci Gala, który jest odpowiednikiem biblijnego Piłata. W tym kontekście cierpienia Polaków nabierają sensu zbawczego, z niezrozumiałego zła z wyroków ślepego losu, stają się przejawem boskiej woli; zaś Polacy zyskują rangę narodu wybranego, przeznaczonego do wielkiego dzieła duchowej odnowy świata.

Mówi się o mesjanizmie, że stanowi on mit kompensacyjny dla Polaków pozbawionych własnej państwowości, bez żadnej nadziei na jej odzyskanie, upokorzonych klęską powstania, zmuszonych do emigracji lub życia pod butem coraz bardziej bezwzględnych zaborców.

Żeby jednak obraz Polaków w Dziadach cz.III nie był tylko pozytywny, nie możemy zapominać o tym, że nasz naród (jak lawa, Z wierzchu zimna i twarda, sucha i plugawa) miał też, zdaniem Mickiewicza, swoją mniej chlubną, i na szczęście mniej liczną, reprezentację w postaci ludzi obojętnych na sprawy kraju, czy wręcz jawnie współpracujących z zaborcą.

Najciekawszą postacią Dziadów cz. III i najważniejszym jej bohaterem jest niewątpliwie Konrad - bohater romantyczny, którego metamorfoza spina niejako całą akcję utworu. Słynny monolog tego bohatera, skierowany do Boga, zwany Wielką Improwizacją, ukazuje Konrada jako wielkiego poetę, a zarazem człowieka namiętnie nie godzącego się na zło świata i cierpienia własnego narodu, domagającego się od Boga rządu dusz, którego potrzebuje, by pokierować światem lepiej niż sam twórca.

Taką postawę nazywamy prometejską, bo bohater niczym mityczny Prometeusz buntuje się przeciwko Bogu z miłości do ludzi.

W Dziadach cz. III pojawiają się sugestie, że Konrad może okazać się tajemniczym mężem z widzenia księdza Piotra, który przyjmie na siebie rolę namiestnika Polaków, reprezentującego boską wolę.

Podsumowując, najważniejsze zagadnienia Dziadów cz. III to:

• martyrologia narodu polskiego;
• mesjanizm jako koncepcja historiozoficzna, wyjaśniająca sens cierpienia narodu polskiego i zarazem wiążąca to cierpienie z mistycznym planem Boga;
• prometeizm postawy Konrada;
• portret polskiego społeczeństwa, uwzględniający zarówno postawy bohaterskie i szlachetne, jak i obojętne dla spraw narodowych czy wręcz zdradzieckie.

Pan Tadeusz - 1834

Pan Tadeusz to polska epopeja narodowa, utwór który miał definiować polskość, być literackim muzeum staropolskich tradycji i wartości, stanowić, zdaniem wielu, największe dokonanie artystyczne Mickiewicza.

Najważniejsze zagadnienia związane z Panem Tadeuszem to:

• wizja wartości i tradycji narodowych u utworze;

• cechy gatunkowe utworu - Pan Tadeusz jako epopeja romantyczna.;

• portret szlachty;

• romantyczna wizja natury;

• Jacek Soplica - wcielenie bohatera romantycznego.

Posłuchaj krótkiego omówienia zagadnienia polskości w Panu Tadeuszu:

Liryki lozańskie - 1840

Liryki lozańskie to ostatnie wiersze Mickiewicza. Zaledwie kilka krótkich utworów, znacząco różniących się od wcześniejszych dokonań wieszcza.

Cechuje je artystycznie powściągliwa forma, ostrożność w zastosowaniu środków poetyckiego wyrazu, pewna ascetyczność języka, jakże odmienna od bogatego stylu, jakim napisany jest choćby Pan Tadeusz.

Liryki lozańskie to dokonanie dojrzałego poety, dystansującego się od roli wieszcza, rozliczającego się z własną postawą życiową.

Wiersze te zaskakują swoją nowoczesną formą, przypominającą dokonania poezji współczesnej.

Na szczególna uwagę zasługują liryki Nad wodą wielką i czystą, Gdy tu mój trup i Polały się łzy me….

Wykład omawiający najważniejsze zagadnienia twórczości Mickiewicza znajdziesz tutaj: