Młoda Polska

Informacje o epoce

Nazwa Młoda Polska odnosi się do polskiego modernizmu, przypadającego na lata 1890 - 1918. Należy pamiętać, że pojęcie modernizm w kulturze europejskiej ma szersze znaczenie niż nazwa epoki i oznacza nie tylko okres w kulturze liczony od lat 60-tych XIX wieku do lat 70-tych XX wieku, ale także ogólnie nowoczesne tendencje w sztuce, obejmujące wiele kierunków artystycznych.

Nazwa Młoda Polska została zaczerpnięta z cyklu artykułów Artura Górskiego ukazujących się w krakowskim magazynie Życie, zatytułowanych właśnie Młoda Polska.

Ciekawym światopoglądowo i artystycznie etapem Młodej Polski było zjawisko dekadentyzmu (związane z francuskim pojęciem décadence, oznaczającym schyłek, chylenie się ku upadkowi), przypadające na początek epoki, czyli koniec wieku XIX-tego. Obejmowało ono szereg tendencji w literaturze i sztuce wyrastających z przekonania o kryzysie kultury europejskiej, upadku wszystkich wartości poza sztuką, pesymizmem co do losów ludzkości i zwątpieniem w sens jakichkolwiek działań.

Nurty filozoficzne epoki

Na kształtowanie się literatury modernizmu wielki wpływ mieli zasadniczo trzej myśliciele, których poglądy omawiam poniżej. Wszyscy w sposób radykalni przeciwstawiali się pozytywistycznemu racjonalizmowi i materializmowi oraz kwestionowali dotychczasową kulturę z jej porządkiem społeczno-moralnym. Upraszczając można powiedzieć, że byli oni filozofami “wielkiego podejrzenia”, polegającego na kwestionowaniu oczywistości i łatwej poznawalności świata, którą zdawało się sugerować oświecenie czy też filozofia pozytywistyczna.

Poglądy Artura Schopenhauera (1788-1860).

Myśl Schopenhauera była bardzo popularna wśród dekadentów, którzy widzieli w niej filozoficzną wykładnię ich własnych poglądów - pesymizmu, zwątpienia w rozwój cywilizacji i przekonania o kryzysie kultury europejskiej. Schopenhauer inspirował się koncepcjami Dalekiego Wschodu - to z nich zaczerpnął ideę życia jako cierpienia oraz nirwany jako stanu niebytu poprzez zanik indywidualnego istnienia. Źródłem udręki człowieka była, według niemieckiego filozofa, popędowość,czyli niekontrolowane przez człowieka dążenie w nieokreślonym kierunku, zazwyczaj sterowane biologicznymi potrzebami, które prowadzi do wiecznego niezaspokojenia i tym samym cierpienia. Ratunkiem dla tej bolesnej sytuacji może być doznawnanie głębokiego współczucia dla wszystkich podobnie cierpiących stworzeń, medytacja oraz uprawianie lub kontemplacja sztuki.

Echa myśli Schopenhauera możemy znaleźć w polskiej poezji dekadenckiej, np w utworach Koniec wieku XIX, Hymn do Nirwany Kazimierza Przerwy Tetmajera oraz w wierszu Deszcz jesienny Staffa.

Poglądy Fryderyka Nietzsche (1844 -1900)

O ile Schopenhauer wpłynął na poglądy dekadentów, nietzscheanizm miał większy wpływ na pozostałych modernistów, zwłaszcza, gdy tendencje dekadenckie zaczęły wygasać. Nietzsche głosi pochwałę życia w całym jego chaosie, żywiołowości, nieokiełznaniu. Jest przeciwnikiem filozofii stoickiej i chrześcijaństwa, jako tych nurtów, które nakazują ascezę, samoograniczenie i podporządkowanie jednostki zewnętrznym normom moralnym. Jego ideał człowieka (nadczłowiek) to jednostka silna i wolna, wywierajaca wpływ na rzeczywistość (wola mocy), gardząca słabością i podporządkowaniem. Jednym z głośnych haseł filozofii Nietzschego było zawołanie Bóg umarł, oznaczające fakt, iż człowiek współczesny zatracił umiejętność odczuwania istnienia Boga, co oznacza, że nie można już w Bogu szukać oparcia dla moralności czy decyzji życiowych. Skazuje to człowieka albo na utrzymywanie martwej wiary i tym samym zniewolenie wewnętrzne moralnymi zakazami i nakazami, które już straciły umocowanie metafizyczne w Bogu, albo uwalnia go do prawdziwej, niebezpiecznej wolności i samostanowienia. Nietzsche pochwalał tą drugą postawę, chociaż zakładał, że bardzo niewielu ludzi na nią stać, wymaga bowiem odwagi i woli mocy.

W polskiej poezji nietzscheanizm znaleźć można w wierszu Kowal Leopolda Staffa.

Poglądy Henri Bergsona (1859-1941)

Francuski filozof dowartościowuje świat ducha oraz rolę sztuki i artysty w procesie poznania świata. Zdaniem Bergsona istotą rzeczywistości jest bowiem pęd życiowy, (fr. elan vital) którego naturą jest zmienność, nieuchwytność w procesie rozumowym, dynamika i energia. Intelekt nie nadaje się do ujawnienia, ani nawet zrozumienia tego fenomenu, jako że cechuje się ciasnym praktycyzmem, szablonowością i schematycznością. Właściwym narzędziem poznania jest natomiast intuicja - rodzaj wyższego instynktu, bardzo rozwiniętego u artystów. Takie pojmowanie roli intuicji prowadziło do uznania sztuki, w tym literatury, za narzędzie poznania rzeczywistości, gdyż w dziełach literackich można ukazać żywiołowy potok przeżyć bohaterów, co ułatwia rozumienie ich osobowości.

Bergson dokonał krytyki intelektu („jaźni płytkiej”), któremu przeciwstawiał instynkt jako związany z tym, co nieświadome, oraz intuicję — sposób poznania charakterystyczny dla „jaźni głębokiej”. Kategorię rzeczywistości uczynił podstawowym pojęciem swojej filozofii, a rzeczywistość wedle niego, dana nam w codziennym oglądzie i poznaniu świata, byłaby złożona, zróżnicowana, dynamiczna, ale całościowa.

Duże wrażenie na artystach zrobiła Bergsonowska koncepcja czasu, zakładająca istnienie czasu subiektywnego (psychologicznego), w którym przeszłość dominuje nad teraźniejszością. Echa takiego pojmowania czasu pobrzmiewają np. w powieści Prousta W poszukiwaniu straconego czasu, czy też w opowiadaniach Iwaszkiewicza.

Nurty artystyczne epoki

Poniżej omówione zostały prądy literackie epoki, które mają swoje źródło w nurtach artystycznych. Innymi słowy, każda z omówionych niżej tendecji miała swoje odzwierciedlenie w sztukach plastycznych. Modernizm był epoką niezwykle aktywną pod względem artystycznym - pojawiło się wiele nowych nurtów, rozwijała się na niespotykaną wcześniej skalę sztuka użytkowa, co można kojarzyć ze wzrostem zamożności wśród części społeczeństwa zachodniego. Nowatorskie rozwiązania w zakresie formy artystycznej doby modernizmu noszą nazwę secesji.

Naturalizm

Kierunek ukształtowany w II połowie XIX wieku, wyrastający z przekonania, że człowiek jest istotą przede wszystkim biologiczną, nie różniącą się w swoim podporządkowaniu instynktom naturalnym od zwierząt. Pisarz podchodzi więc do swoich bohaterów jak naukowiec, ukazując ich w bezlitosnym świetle surowej, naukowej obserwacji. Naturaliści chcą ukazać świat w sposób jak najbardziej obiektywny, to jest pozbawiony moralizowania, maksymalnie zbliżony do rzeczywistości. Pozytywistyczni realiści ukazywali człowieka jak cześć społeczeństwa, zaś naturalisci pokazują go przede wszystkim jako część natury, podporządkowaną biologicznym prawom doboru naturalnego w rozumieniu teorii ewolucji Darwina.

W polskiej literaturze elementy naturalizmu występują w poezji Jana Kasprowicza (sonety Z chałupy), dramacie (Moralność pani Dulskiej Gabrieli Zapolskiej), prozie Stefana Żeromskiego (opowiadanie Rozdziobią nas kruki, wrony…, czy powieść Ludzie Bezdomni)

Impresjonizm

Kierunek, których przeniknął do literatury (zwłaszcza poezji) z malarstwa. Jego nazwa pochodzi od tytułu obrazu Claude’a Moneta Impresja- wschód słońca. W literaturze przejawiał się poprzez podporządkowanie wizji świata subiektywnej percepcji podmiotu lirycznego lub narratora. Pisarze, wychodząc z założenia, że rzeczywistość podlega bezustannym zmianom, starali się ukazać nastrój i ulotność chwili. Przejawiało się to nasyceniem utworów wrażeniami zmysłowymi: barwą, światłem, dźwiękiem, wonią.

Polskie przykłady impresjonizmu w poezji to między innymi Widok ze Śwninicy do Doliny Wiercichej albo Melodia mgieł nocnych Kazimierza Przerwy-Tetmajera.

Symbolizm

Kierunek artystyczny wyrastający z przekonania o istnieniu obszaru zjawisk niezbadanych, niewytłumaczalnych i wymykajacych się bezpośredniemu poznaniu, które mają zasadniczy wpływ na ludzkie życie. Nazywano je mare tenebrarum - łac. morze ciemności. Istotą sztuki stało się tym samym ukazywanie owych ukrytych treści za pomocą symbolu - obrazu o nieograniczonej ilości znaczeń, pozwalających się dowolnie interpretować. Symbol odsyłać ma do ukrytej, niewyrażalniej słowami rzeczywistości. Utwory reprezentujące symbolizm nie ukazują więc swego przesłania bezpośrednio, ale sugerują je za pomocą symbolicznych znaków, sugestii, opisów.

W literaturze polskiej symbolizm obecny jest między innymi w Weselu Stanisława Wyspiańskiego oraz w poezji Jana Kasprowicza (cykl sonetów Krzak Dzikiej Róży w Ciemnych smreczynach)

Ekspresjonizm

Kierunek artystyczny wyrastający z malarstwa.

Ekspresjonizm w literaturze przejawia się poprzez:

• ukazywanie świata wewnętrznych przeżyć bohaterów, tzw. krzyku duszy
• akcentowanie duchowości, przeciwstawianie jej zamiłowaniu do rzeczy materialnych
• akcentowanie konfliktu między dobrem a złem
• subiektywizacja perspektywy
• stosowanie hiperboli, wykrzyknień, kontastów
• sięganie po motywy biblijne oraz mitologiczne
• obrazowanie groteskowe

Lektury szkolne doby modernizmu objętę podstawą programową:

• Joseph Conrad Jądro ciemności

• Jan Kasprowicz, Kazimierz Przerwa - Tetmajer, Leopold Staff – wybrane wiersze (np. te wymienione powyżej w opisie epoki)

• *Stanisław Wyspiański Wesele

• Władysław Stanisław Reymont Chłopi (tom I – Jesień)

• Stefan Żeromski – Ludzie bezdomni (o ile powieść była omawiana w szkole), Rozdziobią nas kruki, wrony… ( szkoła ponadpodstawowa)