Renesans

Poprzez sprzeczności, zawiłymi drogami, marząc o mitologicznych rajach albo niemożliwych utopiach, Odrodzenie dokonało ogromnego skoku naprzód. Nigdy jeszcze żadna cywilizacja nie wyznaczyła tyle miejsca malarstwu i muzyce, nie wymierzyła w niebo tak wysokich kopuł, nie wprowadziła do literatury pięknej tylu języków narodowych rozkwitłych na tak małej przestrzeni. Nigdy w przeszłości nie zrealizowano w tak krótkim czasie tylu wynalazków. Odrodzenie było bowiem w szczególności postępem technicznym; dało człowiekowi Zachodu większą władzę nad lepiej znanym światem. Nauczyło go przebywać oceany, wytapiać żelazo, posługiwać się bronią palną, oznaczać na przyrządach godzinę, drukować, korzystać na co dzień z weksla i ubezpieczeń okrętowych. Równocześnie – jest to postęp duchowy równoległy do postępu materialnego – Odrodzenie zapoczątkowało wyzwalanie jednostki, wyprowadzając ją ze średniowiecznej anonimowości i uwalniając od presji wywieranej przez zbiorowość.(Jean Delumeau, Cywilizacja Odrodzenia, tłum. Eligia Bąkowska, Warszawa 1987, s. 24.)

Informacje o epoce

Nazwa epoki jest tłumaczeniem francuskiego słowa renaissance oznaczającego odrodzenie. Termin ten odnosi się do odrodzenia ideałów sztuki i filozofii antycznej. Dziwiętnastowieczni historycy Szwajcar Jacob Burckhardt i Francuz Jules Michelet przypisywali renesansowi zerwanie z religijnym i wstecznym duchem średniowiecza, zwycięstwo rozumu, rehabilitację ducha pogańskiego z równoczesnym „odkryciem człowieka i świata”. (Jean Delumeau, Cywilizacja odrodzenia, Warszawa 1987, 24)

Przedstawiciele renesansu widzieli siebie jako odnowicieli tradycji antycznych po czasie średniowiecza. Nawiązywali bezpośrednio do filozofii, sztuki i literatury starożytnych Greków i Rzymian.

Renesans sam określił się jako ruch ku przeszłości – a więc zajął postawę zdecydowanie różną od naszego nowoczesnego dążenia świata do postępu. Chciał wrócić do źródeł mądrości i piękna. […] Określił on jako „starożytne” czasy do nawrócenia się Konstantyna, a jako „nowożytną” epokę następną, która trwała jeszcze w wieku XIV. Otóż tę epokę nowożytną Petrarka charakteryzował jako „barbarię” i „mroki”, natomiast z namiętnym […] podziwem odnosił się do przeszłości rzymskiej. Często więc uważano go za inicjatora intelektualnej rewolucji Renesansu, za odnowiciela owych studiów humanitatis, dzięki którym homo ferus – człowiek dziki – uzyskuje dostęp do skarbów kultury. (Delameau, s 82)

Początki renesansu datuje się, w zależności od kraju, na XIV - XVI wiek, zaś koniec przypada na początek XVII wieku. W Polsce renesans, zwany u nas złotym wiekiem przypada zasadniczo na XVI stulecie.

Na przemiany kulturowe i społeczne w dobie renesansu zasadniczy wpływ miały w oczywisty sposób te same wydarzenia, które zakończyły epokę średniowiecza: rozpowszechnienie druku w Europie i tym samym wzrost czytelnictwa, odkrycia geograficzne oraz ruchy reformacyjne.

Złoty wiek kultury polskiej

Ogromny wpływ na charakter epoki miały też przemiany ekonomiczne - ogromny popyt na zboże i produkty rolne, w tym 400-500 procentowa zwyżka cen zboża przyczyniła się w Polsce do rozwoju folwarku pańszczyźnianego, który oparty o darmową pracę chłopów gwarantował właścicielom wysoki zysk. Tym samym średniowieczna szlachta rycerska przeobraziła się w zasobną, niezależną ekonomicznie, a co za tym idzie i politycznie, pewną własnego znaczenia i wartości- szlachtę ziemiańską.

Wzrost przywilejów szlacheckich odbywał się kosztem mieszczan i chłopów, ale także częściowo magnaterii i duchowieństwa (renesansowa szlachta zapewniła sobie np. wolność wyznania, pokój religijny i wolność sumienia). Jednak w okresie renesansu nie doszło jednak do zawłaszczenia praw i wpływów przez samą szlachtę. Mieszczaństwo było jeszcze mocne, plebejusze osiągali ważne urzędy czy godności duchowne, mogli kształcić swoje dzieci, wielu z nich osiągnęło pozycję profesorów Akademii Krakowskiej.

Nienajgorsza była także sytuacja ekonomiczna chłopstwa, jeszcze nienadmiernie obciążonego pańszczyzną i korzystającego z dobrodziejstw koniunktury.

Rozwojowi szlacheckiego państwa polskiego sprzyjał ponadto pokój zewnętrzny (nie licząc drobnych, raczej peryferyjnych wojen) i wewnętrzny oraz brak ostrych konfliktów społecznych i religijnych.

Wynalazek druku przyczynił się do gwałtownego rozwoju piśmiennictwa - pierwsze drukarnie powstawały na ziemiach polskich już w latach 70-tych XV wieku i przeżywały wspaniały rozkwit w wieku XVI. Pojawiały się i szybko zyskiwały czytelników przekłady na język polski popularnej literatury zachodniej, wydawano Biblię po polsku, wprowadzano język polski do kancelarii królewskich i ustaw sejmowych, wreszcie tworzono literaturę w języku polskim.

Pojęcia kluczowe dla rozumienia epoki:

Humanizm

Nurt światopoglądowy zapoczątkowany we Włoszech i rozpowszechniony na inne kraje europejskie. Odznaczał się fascynacją kulturą starożytnej Grecji i Rzymu, oraz antropocentryzmem. W ramach tego nurtu powstał model człowieka renesansu - osoby wszechstronnej i kreatywnej w różnych dziedzinach, wykształconej, znającej języki obce, w tym antyczną grekę i łacinę.

Dla Cycerona i Kwintyliana humanitas oznaczała kulturę duchową, ogładę obyczajów i, szerzej, kulturę w ogóle. Kiedy intelektualiści włoscy, począwszy od Petrarki, zwrócili się ku wielkim pisarzom starożytności, chcieli przyswoić sobie wartości kulturalne, które tamci wysławiali. To „odzyskiwanie” wymagało szperania w rękopisach, […] a także uczenia się starych, zapomnianych języków, greki i hebrajskiego. Niektórzy humaniści byli więc przede wszystkim gramatykami […]. To odkrywanie na nowo myśli starożytnych musiało jednak […] wpłynąć na filozofię epoki, która tę działalność podjęła. Rozwinął się swojego rodzaju synkretyzm humanistyczny, który chciał pogodzić Ewangelię z mądrością na nowo odkrytego Platona i Cycerona, chrześcijańską surowość z epikureizmem albo […] stoicyzmem. To dążenie do syntezy cechuje epokę Odrodzenia. (Delumeau, 453)

Sztuka i literatura antyczna zostały uznane za idealny wzór, którego naśladowanie stało się główną ambicją renesansowych twórców. Równocześnie bezprecedensowy “urodzaj” wybitnych artystów zadecydował o wspaniałych dokonaniach artystycznych renesansu, które nie ograniczyły się do zwykłego naśladownictwa starożytnych.

Humanizm interesował się zagadnieniem godności człowieka i jego miejscem w świecie, w tym w społeczeństwie, podkreślał znaczenie ludzkiego rozumu oraz możliwości zdobycia i poszerzania wiedzy o świecie. Hasłem humanizmu stała się maksyma Terencjusza, autora rzymskiego z II w. p.n.e.: Człowiekiem jestem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce (łac. homo sum et nihil humani a me alienum esse puto.). Inne ważne dla epoki hasła to stwierdzenie Protagorasa Człowiek jest miarą wszechrzeczy oraz Giovanniego Pico della Mirandoli Człowiek jest kowalem swojego losu (łac. Homo fortunae suae ipse faber).

Według tego ostatniego, człowiek miał do spełnienia szczególną misję - uformować samego siebie, niczym wolny i z nadania rzeźbiarz oraz twórca.

Znanymi przedstawicielami humanizmu renesansowego byli m.in: holenderski myśliciel Erazm z Rotterdamu, angielski pisarz Thomas More, włoski poeta Petrarka.

Wybitni artyści renesansu europejskiego to m. in: malarze niderlandzcy: Hieronim Bosch i Pieter Breugel, włoscy artyści: Leonardo da Vinci, Michał Anioł Buonarotti, Rafael Santi, holenderski malarz Albrecht Dürer.

Reformacja

ruch religijno-społeczny, mający na celu reformę (łac.reformatio - przekształcać) Kościoła Katolickiego trawionego kryzysem. Za początek reformacji przyjmuje się wystąpienie niemieckiego zakonnika Marcina Lutra, który w 1517 roku na drzwiach kościoła w Wittenberdze umieścił 96 tez, domagając się w nich dogłębnych zmian w doktrynie i praktykach religijnych Kościoła.

Dzięki rozpowszechnieniu się druku idee Lutra szybko mogły dotrzeć do wielu odbiorców. Zwolennicy niemieckiego teologa zyskali miano luteran albo protestantów. Po Lutrze doszło w Europie do kolejnych aktów reformacji i powstały kolejne wyznania protestanckie. W Szwajcarii działanie Jana Kalwina zaowocowało powstaniem nowej doktryny chrześcijańskiej - kalwinizmu, z kolei angielski król Henryk VIII, będąc w konflikcie z papieżem, który nie chciał udzielić mu rozwodu, ustanowił się głową kościoła anglikańskiego, odcinając swój kraj od wpływów Kościoła Katolickiego.

Wyznania protestanckie nie są jednolite pod względem doktrynalnym. Łączy je uproszczenie liturgii, odrzucenie autorytetu papieża, zniesienie celibatu duchownych oraz zakonów, rozpowszechnienie Biblii oraz nauczania związanego ściśle z interpretacją Pisma świętego, porzucenie części dogmatów (np. o niepokalanym poczęciu Maryi), zniesienie kultu świętych.

Sztuka okresu renesansu

Renesans to epoka, która dowartościowała artystów, wyzwalając ich z anonimowości. Zapotrzebowanie na sztukę zaowocowało wspomaganiem artystów przez bogatych mieszczan, duchownych, arystokratów (mecenat).

Architektura, rzeźba, malarstwo czerpały z klasycznych wzorów, chętnie sięgano po wątki z mitologii greckiej i rzymskiej.

W architekturze renesansu stawiano na:

• harmonię i regularność
• rozwój budowli świeckich (ratusze, pałace, kamienice)
• naśladowanie antyku (kolumny, portyki, trójkątne frontony)
• kopuły, arkady
• układy miast na planach geometrycznych
• budynki na planie centralnym (kwadratu, koła)

W rzeźbie i malarstwie doby renesansu zaznaczają się:

• odwzorowywanie natury w jej realistycznym wymiarze
• motywy mitologiczne
• obecność perspektywy
• sceny religijne w codziennej scenerii
• pejzaże (ukazywanie człowieka w kontekście całej przyrody i lokalnych zjawisk kultury)
• portrety (ukazywanie indywidualnej ludzkiej psychiki)
• akty ukazujące harmonię ludzkiego ciała

Najwybitniejsi twórcy: Filippo Brunelleschi, Donato Bramante, Andrea Palladio, Leonardo da Vinci, Tycjan, Michał Anioł Buonarotti, Donatello, Rafael Santi, Sandro Boticelli.

Narodziny Wenus odtwarzają dokładnie antyczny mit, zgodnie z którym bogini zrodziła się z piany morskiej w całym blasku swej urody, pewnego wiosennego poranka, w zaraniu świata. Była więc czczona przez Greków pod imieniem Anadyomene, to jest „wyłaniająca się z wód”. Owidiusz, ulubiony poeta łaciński humanistów z dworu Medyceuszów, nawiązuje do tej legendy, opisując Wenus w momencie, gdy przybija do brzegu, popychanam łagodnie wiejącymi wiatrami, podczas gdy jedna z Godzin (były one również zaliczane do bogiń w starożytności) zbliża się ku niej z płaszczem, aby ją osuszyć. Botticelli sięga do tych źródeł (i do innych, mniej znanych, ale także starożytnych) z pewnością wskazanych mu przez jego uczonych przyjaciół. Postać Wenus jest skromna i niewinna, choć ukazana w całej swej nagości; twarz pochyloną na bok, w charakterystycznym dla Botticellego skłonie, przenika utajona melancholia… Maria Luisa Riza, Bocelli, tłum. Barbara Toeplitz-Kaczmarek, Warszawa 1989, s. 58

Odmienną od włoskiego renesansu tradycję późnośredniowiecznych prymitywistów flamandzkich kontynuował genialny Hieronim Bosch. Najwybitniejszym malarzem niemieckim tego okresu był niewątpliwie Albrecht Dürer.

teksty literackie z epoki ujęte w podstawie programowej (ZR - zakres rozszerzony) to:

• Jan Kochanowski, wybrane pieśni * (np. Pieśń IX ks.1 Pieśń V ks.2, Pieśń XXIV, Czego chcesz od nas Panie… )

• fraszki * (np. Do fraszek, O żywocie ludzkim, )

• psalmy * (psalm 13, 47, 130)

• treny *( VIII, IX, X, XI, XIX),

• Treny jako cykl poetycki (PR)

• Odprawa posłów greckich (dla uczniów po szkole podstawowej)

• Mikołaj Sęp Szarzyński, wybrane sonety (Sonet V: O nietrwałej miłości rzeczy świata tego, Sonet IV)

• William Szekspir Makbet , Hamlet (ZR)

• Miguel de Cervantes Don Kichote (fragmenty)

• Michel de Montaigne, Próby (fragmenty)