Pozytywizm

Informacje o epoce

Kontekst społeczny

Okres literacki przypadający na lata 1864 -1890 nazywany bywa zazwyczaj okresem pozytywizmu lub realizmu. Słowo pozytywizm odnosi się bardziej do panującego wówczas światopoglądu, zaś realizm to główny wówczas prąd literacki. Kluczowy dla rozumienia tej epoki jest fakt, że rozwinęła się ona w Polsce po powstaniu styczniowym - kolejnym nieudanym zrywie niepodległościowym, którego klęska ściągnęła na Polaków liczne represje ze strony zaborców.

Na ziemiach polskich tego okresu intensywnie rozwija się kapitalizm, jednak biorąc pod uwagę fakt, że jest to ciągle czas zaborów, należy pamiętać, że ów rozwój przebiega nierównomiernie i wszędzie jest skrępowany politycznym uciskiem. Głównym aspektem rozwijającego się kapitalizmu jest industrializacja (uprzemysłowienie), rozwój nowych klas społecznych - zamożnego mieszczaństwa – tzw burżuazji, robotników, inteligencji zawodowej.

Właśnie inteligencja zawodowa, czyli ludzie wykształceni i utrzymujący się z pracy intelektualnej – dziennikarstwa, pisarstwa – uznali się, wobec braku polskich struktur państwowych, za siłę przewodzącą narodowi pod względem ideowym i programowym. To oni właśnie stworzyli program pozytywistyczny, któremu podporządkowali swoją twórczość (zwłaszcza w początkowej fazie epoki).

Projekt pozytywistyczny na ziemiach polskich rozpoczął się na łamach prasy - zainicjowali go publicyści.

Fakt, iż powieść pozytywistyczna w Polsce zaczęła się od publicystyki, ma jeszcze taką konsekwencję, że umożliwiło to późniejszym pisarzom wyrobienie sobie nazwisk znanych publiczności, co zwłaszcza miało znaczenie, kiedy felietonista zaczynał publikować w gazecie nowelę lub powieść w odcinkach. Sprzyjał temu ciągle niezaspokojony głód redaktorów, dla których poczytna powieść drukowana w prasie mogła utrzymać dotychczasowych i przysporzyć nowych prenumeratorów, pisarzowi zaś dawała szansę zdobycia podwójnego honorarium za tę samą powieść. (Koziołek, 16)

Pojęcie inteligencji jest trudne do jednoznacznego zdefiniowania, bo poza ludźmi utrzymującymi się z działalności intelektualnej, można do tej grupy zaliczyć wszystkich tych, których cechowały: świadomość obowiązków wobec społeczeństwa, odpowiedzialności za wspólnotę (tzw. etos inteligencki), znajomość tradycji narodowej oraz otwarcie na nowe trendy, prądy kultury. Przy tak określonej definicji inteligencji należy przyjąć, że należeć do niej mogą ludzie wywodzący się z różnych warstw społecznych, połączeni raczej wyznawanymi wartościami, niż podobnym statusem społecznym.

Światopogląd pozytywistyczny

Na pozytywizm jako światopogląd składa się kilka prądów ideowych i filozoficznych. Swoją nazwę pozytywizm zawdzięcza tzw. filozofii pozytywnej Augusta Comte’a, wedle której przedmiotem refleksji filozofa powinny być fakty (czyli to, co istnieje, a więc jest „pozytywne” , nie chodzi tu o pozytywne w znaczeniu „optymistyczne, pogodne”) i prawa nimi rządzące. Comte sprzeciwiał się metafizyce oraz duchowości jako przedmiotom filozofii. Głosił potrzebę racjonalności oraz kult rozumu.

Innym ważnym nurtem epoki był scjentyzm, tj. zaufanie do nauk przyrodniczych jako jedynego źródła wiedzy. Związany z nim monizm głosił, że społeczeństwo i kultura są częścią biologii, rzeczywistość jest materialna i rozwija się w sposób deterministyczny i stopniowy, za każdym razem przynoszący postęp w stosunku do tego, co było dawniej. W dziedzinie etyki (czyli nauki o tym, co właściwe i moralne) dominował utylitaryzm, czyli pochwała postępowania użytecznego i praktycznego.

Podsumowując, wszystkie odmiany filozoficznego pozytywizmu podkreślają:

• znaczenie naukowej weryfikowalności wiedzy,
• dążenie do wykorzystania nauk przyrodniczych jako wzoru metodologicznego,
• odrzucenie spekulacji metafizycznych i teologicznych na rzecz faktów empirycznych,
• prymat doświadczenia empirycznego oraz poszukiwanie kryteriów odróżniających naukę od pseudonauki.

Realizm - kierunek w sztuce pozytywizmu

Realizm w sztuce XIX wieku charakteryzował się następującymi cechami:

1. Wierność rzeczywistości: Realizm dążył do oddania świata w sposób możliwie dokładny i wierny. Artyści skupiali się na realistycznym przedstawianiu otaczającej ich rzeczywistości.

2. Obserwacja i dokładność: Artyści realizmu starali się dokładnie obserwować otoczenie, ludzi i sytuacje, aby oddać detale i charakterystyczne cechy rzeczywistości.

3. Tematyka społeczna: Realizm poruszał tematy związane z codziennym życiem, pracą, społeczeństwem i ludzkimi relacjami. Odrzucano fantastyczne i romantyczne elementy na rzecz rzeczywistości.

4. Brak idealizacji: Artystyczne dzieła realizmu unikały idealizacji postaci i sytuacji.

5. Reprezentacja klas społecznych: Realizm często skupiał się na ukazaniu różnych klas społecznych, od najuboższych do najbogatszych, odzwierciedlając nierówności i konflikty społeczne.

6. Uwaga na detale i techniczne umiejętności: Artyści realizmu przykładali dużą wagę do szczegółowego oddania przedmiotów, tekstur i odcieni, co wymagało umiejętności technicznych.

7. Odpowiedź na postęp społeczny: Realizm rozwijał się w odpowiedzi na zmiany społeczne, industrializację i urbanizację, zwracając uwagę na wyzwania i konflikty współczesnego życia.

8. Krytyka społeczna: Wiele dzieł realizmu zawierało ukrytą lub otwartą krytykę obecnych struktur społecznych, nierówności i niesprawiedliwości.

9. Związki z literaturą: Realizm w sztuce często współgrał z literackim nurtem realizmu, gdzie podobne założenia dotyczyły twórczości literackiej.

Te cechy wspólnie definiują nurt realizmu w sztuce XIX wieku jako dążenie do przedstawienia rzeczywistości w sposób wierny, dokładny i pozbawiony idealizacji.

O tym, że realizm w sztukach plastycznych budził kontrowersje świadczą poniższe przykłady różnych opinii na temat obrazu Chełmońskiego:

Każdemu dobrze znane są te wybryki rozkiełznanej fantazji artysty, przejawiające się […] w nieproporcjonalnych i brzydkich dziewczętach, rozłożonych nieestetycznie pod ołowianym niebem […] (Henryk Struve, Przegląd artystyczny, Kłosy 1875, nr 285)”

Bosa nóżka stokroć wdzięczniejsza dla malarza niż najpiękniejszy trzewik, ale warunek, że powinna być umytą. […] sam talent bez myśli i czucia – to fotografia […](Lucjan Siemieński, Z wystawy obrazów i rzeźb, Czas 1875, nr 142), )

Dziewczynina wiejska, przewracając się po trawie, łapie pajęczynę. W dali łąka równa jak stół, taka właśnie, jakich u nas najwięcej; na łące stado szkap, między stadem zaś i dziewczyną czarny wiejski pies z podniesionym do góry uchem. To niby wszystko i nie wszystko; pies bowiem jest już taki psi pies, że aż się chce na niego zagwizdać, a dziewczyna jest już taka rzetelna wiejska dziewczyna, że aż się chce… powiedzieć: – Pilnowałabyś tam lepiej bydła, a nie szprynce stroiła, bo jak przyjdzie gospodarz, to cię tym sękatym batogiem wykropi, że aż wrzaśniesz!((Bolesław Prus, Kronika tygodniowa, Kurier Warszawski 1875, nr 84)

Cechy kultury polskiej w okresie pozytywizmu

Intensywny rozwój prasy i dziennikarstwa. Większość pisarzy albo bezpośrednio uprawiała dziennikarstwo, albo pozostawała w ścisłych kontaktach z prasą (bo, na przykład, w gazetach były drukowane kolejne odcinki ich utworów.) Na pisarzy po raz pierwszy na dużą skalę zaczęła być więc wywierana presja komercyjna: utwory musiały podobać się wydawcy (który był przede wszystkim przedsiębiorcą) oraz publiczności czytającej. Dodatkowym problem, z którym musieli zmagać się pisarze pozytywistyczni była oczywiście cenzura, związana z zaborami, która często wprowadzała modyfikację do tekstów, niekiedy zaś całkowicie uniemożliwiała ich publikację.

Młodzi autorzy (pisarze i dziennikarze) działający w Warszawie rozpoczęli na początku lat 70-tych XIX wieku kampanię publicystyczną, w której sformułowali główne założenia polskiego pozytywizmu. Były to:

praca organiczna

Czasowa rezygnacja z walki zbrojnej o niepodległość, a zamiast tego – praca organiczna, czyli angażująca wszystkie grupy społeczne (pojęcie to wywodzi się z koncepcji społeczeństwa jako organizmu) działalność promująca przedsiębiorczość, gospodarność, nowoczesność i postęp. Wszystkie warstwy społeczne powinny działać solidarnie i wykonywać odpowiednie dla nich zadania w ramach organizmu społecznego.

Praca u podstaw

czyli starania warstw inteligenckich o podniesienie oświaty ludu, zwłaszcza chłopów oraz krzewienie wśród nich świadomości narodowej. Podnoszenie poziomu edukacji wśród warstw niższych miało służyć wyrównywaniu przepaści kulturowej między ludem a warstwami wyższymi oraz miało stanowić drogę do demokratyzacji społeczeństwa.

Emancypacja kobiet

czyli tzw. kwestia kobieca, a więc program wykształcenia kobiet, tak by zyskały one samodzielność i zdolność do pracy zawodowej.

Asymilacja Żydów

czyli tzw kwestia żydowska, a więc dążenie do zintegrowania społeczności żydowskiej z narodem polskim, z zachowaniem wartości i specyfiki obu kultur.

Najważniejsze wartości dla pozytywistów to aktywizacja gospodarcza całego społeczeństwa, oświata, docenienie wiedzy i wykształcenia. Warto myśleć o epoce pozytywizmu, jako początku współczesnej, kapitalistycznej rzeczywistości. Wiele zagadnień, jakie przedstawia ówczesna kultura wygląda dla nas bardzo znajomo. Takie problemy jak rozwarstwienie społeczne, bieda, brak perspektyw dla całych grup, rozwój gospodarki i przemysłu, budowanie własnej tożsamości w obliczu zmieniającej się rzeczywistości są przecież znacząco aktualne. Z takiej właśnie perspektywy proponuję przyjrzeć się literaturze pozytywizmu.

Profesor Henryk Markiewicz podsumował filozoficzne i literackie rozpoznania pozytywistycznego światopoglądu i poetyk w następujący sposób: W […] dynamicznym modelu światopoglądu i stylu literatury pozytywistycznej szereg przejawów wymienionych kolejno na pierwszym miejscu, a więc np. orientacja materialistyczna, optymistyczna interpretacja determinizmu, harmonia interesu jednostki i zbiorowości, tendencyjność – stanowią dominantę wczesnej fazy okresu [pozytywizmu polskiego]; szereg drugi – orientacja idealistyczna, pesymistyczna interpretacja determinizmu, konfliktowa wizja społeczeństwa, realizm – górowały u schyłku okresu; względna równowaga szeregów to cecha fazy środkowej.

Lektury szkolne reprezentujące epokę:

• Bolesław Prus Lalka *;

• Bolesław Prus, Z legend dawnego Egiptu.

• Bolesław Prus lub Eliza Orzeszkowa -wybrana nowela; (np. Prus Katarynka, Kamizelka, Orzeszkowa Dobra Pani, Tadeusz)

• Eliza Orzeszkowa Gloria victis

• Henryk Sienkiewicz – Potop;

• Fiodor Dostojewski – Zbrodnia i kara,

Poziom Rozszerzony:

realistyczna lub naturalistyczna powieść europejska, np.

• Honoriusz Balzak Ojciec Goriot,
• Gustaw Flaubert Pani Bovary;