Informacje o epoce

Współczesność jako epoka literacka rozpoczyna się w 1939 roku, wyznacza ją wybuch II wojny światowej.

Wyróżnia się w niej następujące podokresy:

Literatura lat wojny i okupacji. 1939-1945

Podczas wojny twórczość literacka rozwijała się na obczyźnie, gdzie istniały instytucje kulturalne Rządu Rzeczpospolitej Polskiej na uchodźstwie oraz mieszkali i tworzyli Polacy. W kraju uprawiano działalność konspiracyjną, nielegalną, bo zakazaną przez okupanta. Wśród twórców piszących w Polsce na szczególną uwagę zasługują dwudziestoletni poeci Warszawy należący do Pokolenia Kolumbów. Reprezentują je między innymi Krzysztof Kamil Baczyński i Tadeusz Borowski

Temat okupacji dominował w literaturze tworzonej zaraz po wojnie. Pisarze zmagali się wtedy z dylematem, czy uprawianie literatury jest moralne wobec koszmaru wojny. Twórcy przeżywali swoiste wyrzuty sumienia z powodu przeżycia, poczucie winy, wobec tych, którzy zginęli. Niemiecki filozof i kompozytor Theodor Adorno wyraził wprost przekonanie, że pisanie poezji po Auschwitz jest barbarzyństwem i jakby poświadczając tej zasadzie odnoszącej się także do innych sztuk, sam zaniechał twórczości kompozytorskiej. Borowski w wierszu z tomu Imiona nurtu lakonicznie stwierdza: Przeżyłem. Umarli milczą. Bohater wiersza Tadeusz Różewicza wyznaje: Ocalałem/ prowadzony na rzeź.

Lata 1944- 1948 - euforia po zakończeniu wojny.

W Polsce stopniowo kształtuje się ustrój komunistyczny, jednak panuje jeszcze względna wolność, powstają pisma kulturalne, takie jak Odrodzenie, Kuźnica, Tygodnik Powszechny. Pisarze, podobnie jak całe społeczeństwo, próbują odnaleźć się w nowej ustrojowej rzeczywistości.

W literaturze dominuje tematyka wojenna a pisarze próbują dać wyraz swoim osobistym, niekiedy traumatycznym, doświadczeniom. Wtedy właśnie Borowski pisze swoje Opowiadania, stanowiące prowokację moralno-artystyczną, ponieważ utwory te udają dokument, proponując czytelnikowi spojrzenie na Oświęcim od wewnątrz, za sprawą uczynienia z narratora osoby, która, żyjąc w obozie, zaraziła się nim, uległa zlagrowaniu.

Poeci wydają swoje pierwsze powojenne tomiki wierszy. Opublikowane zostają między innymi: Ocalenie Czesława Miłosza i Niepokój Tadeusza Różewicza.

Lata 1949-1955 - socrealizm (realizm socjalistyczny)

Okres ten oznaczał totalne podporządkowanie kultury interesom partii i państwa. Na Zjeździe Związku Literatów Polskich podjęto decyzję, iż pisarze mają stać się żołnierzami ideologicznego frontu, czyli uprawiać twórczość propagandową, wychowującą naród w duchu wartości socjalistycznych. Realizm socjalistyczny miał się stać nie tylko postulatem, ale też doskonałym wzorcem, zaczerpniętym z przodującej literatury radzieckiej. Utwory nie realizujące tego wzorca nie były wydawane. Powszechna stała się cenzura.

Pisarze wybrali różne drogi postępowania w tej sytuacji. Byli tacy, którzy podporządkowali się wytycznym, inny wybrali pisanie do szuflady (np. Zbigniew Herbert), jeszcze inni udali się na emigrację (np. Czesław Miłosz).

Pisarze emigracyjni, tacy jak Gustaw Herling-Grudziński lub Witold Gombrowicz, a od 1947 roku także Czesław Miłosz, oczywiście nie podlegali takim ideologicznym naciskom i mogli tworzyć w warunkach względnej wolności. Względnej, bowiem oderwanie od kraju, stanowiło dotkliwą bolączkę.

W kraju lata 1949 - 1956 to także okres największego terroru politycznego, zwanego czasami stalinowskimi.

Na zachodzie Europy literatura tego okresu także podejmuje temat wojny i totalitaryzmu. Powstają tak ważne dla kultury światowej dzieła jak Dżuma Alberta Camusa czy Rok 1984 George’a Orwella.

Lata 1956- 1968 - od przełomu październikowego do protestów 68 roku

Po śmierci Stalina w 1953 roku oraz Bolesława Bieruta w 1956 w Polsce zaczęła się tak zwana odwilż. Powracający do władzy Władysław Gomułka zezwala na to, aby literatura i sztuka rozwijały się niezależnie od Partii.

Niezależność ta nie jest jednak pełna. Pisarzom pozwala się na podejmowanie różnorodnej tematyki, pod warunkiem, że nie ma ona charakteru politycznego. Nadal nie mogą się ukazać na przykład teksty literackie odnoszące się do totalitaryzmu komunistycznego czy ukazujące w obiektywny sposób rolę Związku Radzieckiego podczas II wojny światowej.

Za to dopuszcza się wydawanie wcześniej nieobecnych w Polsce tłumaczeń wybitnej literatury zachodniej. W 1957 roku ukazuje się Dżuma Alberta Camusa.

Okres ten to czas debiutu wielu wybitnych twórców: Mirona Białoszewskiego, Zbigniewa Herberta, Stanisława Grochowiaka, Marka Hłaski.

W tym okresie powstają też wybitne dramaty: Kartoteka oraz Nasza mała stabilizacja Różewicza (tytuł tego ostatniego dramatu stał się nawet określeniem lat 60-tych w Polsce) a także Tango Sławomira Mrożka.

Koniec małej stabilizacji następuje na początku 1968 roku, kiedy to zakaz wystawiania Dziadów w reżyserii Kazimierza Dejmka W Teatrze Narodowym w Warszawie (wywołany protestami ambasady radzieckiej w związku z rzekomo antyrosyjską wymową dramatu) spowodował masowe manifestacje protestacyjne środowisk studenckich i twórców kultury.

Szczególnie brutalne tłumienie manifestacji przeciwko cenzurze i brakowi swobód obywatelskich miało miejsce w marcu 1968

1968 - 1980 - od protestów 68 roku, przez propagandę sukcesu, do powstania Solidarności

W wyniku kryzysu społeczno-gospodarczego i strajków stoczniowców na Wybrzeżu w grudniu 1970, krwawo stłumionych przez komunistyczne władze, doszło do odsunięcia od rządów Władysława Gomułki. Zastąpił go Edward Gierek, rozpoczynając w dziejach Polski tzw. epokę gierkowską. Jej istotą była propaganda sukcesu, a więc zarzucanie rynku atrakcyjnymi towarami i utrzymywanie w społeczeństwie przekonania o dobrobycie. Jednak zadłużona i niewydolna gospodarka nie była w stanie dłużej utrzymywać fikcji, doszło do gwałtownych podwyżek, które doprowadziły do protestów robotniczych w czerwcu 1976. Wystąpienia te zostały brutalnie stłumione przez milicję. W marcu 1976 roku powstaje Komitet Obrony Robotników (KOR), pierwsza organizacja opozycyjna działająca w całym kraju.

Kolejne wydarzenia, które poważnie zachwiały reżimem komunistycznym w latach 70-tych to wybór kardynała Karola Wojtyły na papieża w 1978 roku oraz jego pielgrzymka do Polski w 1979 a także strajk w Stoczni Gdańskiej i powstanie niezależnego od władzy związku zawodowego - Solidarności. W 1980 roku laureatem Literackiej Nagrody Nobla zostaje tworzący na emigracji i niemal niewydawany w kraju Czesław Miłosz. Polscy czytelnicy mogli zapoznać się z twórczością Miłosza jedynie dzięki literaturze wydawanej w tzw. drugim obiegu, czyli nielegalnie, z pominięciem cenzury.

Utrzymuje się podział literatury na krajową i emigracyjną. Znaczące nazwiska pisarzy tego okresu to między innymiMiron Białoszewski, Julian Stryjkowski, Edward Redliński, Wisława Szymborska, Stanisław Barańczak, Tadeusz Konwicki, Stanisław Lem.

1981 - 1989 - stan wojenny oraz upadek komunizmu

Stan wojenny wprowadzony w kraju w roku 1981 i trwający do 1983 miał na celu stłumić demokratyczne dążenia społeczeństwa, jednak ostatecznie nie zdołał uratować chylącego się ku upadkowi systemu komunistycznego. Obrady tzw. okrągłego stołu w 1989 roku, do którego zasiedli przedstawiciele władzy komunistycznej oraz prześladowani dotąd opozycjoniści doprowadziły do pierwszych w Polsce powojennej częściowo demokratycznych wyborów.

Rok 1989 został uznany za datę kończącą w Polsce panowanie ustroju komunistycznego.

1989 - do dziś

W roku 1989 do władzy doszła dawna opozycja. Zlikwidowano cenzurę i tym samym usunięto tzw. drugi obieg, który nie był już potrzebny, jako że wszystkie utwory można było wydawać legalnie.

literatura suwerennej Polski ma do zaproponowania wiele ciekawych utworów, na które niestety zwykle już nie starcza czasu w szkolnej edukacji. Istotne wydarzenia tego okresu to dwie literackie Nagrody Nobla:

Ważne nazwiska polskiej literatury współczesnej to między innymi, poza wymienionymi wcześniej, Julia Hartwig, Adam Zagajewski, Marcin Świetlicki, Ewa Lipska, Paweł Huelle, Wiesław Myśliwski, Jerzy Pilch, Dorota Masłowska, Wojciech Kuczok, Ryszard Kapuściński. Więcej informacji na ten temat można znaleźć tutaj.

Lektury szkolne z epoki objęte podstawą programową:

  • Tadeusz Borowski – wybrane opowiadanie - omówienie lektury

  • Iris Amiel, wybrane opowiadanie z tomu Osmaleni lub Hanna Krall Zdążyć przed Panem Bogiem

  • Gustaw Herling-Grudziński, Inny świat (całość lub fragmenty)

wybrane wiersze poetów: